انتشار کتب اسلامی در روسیه

اسلام در روسیه معاصر ـ بخش ششم: رسانه‌های گروهی اسلامی

در قرن 19 و اوایل قرن 20 جامعه اسلامی روسیه، جامعه‌ای پیشرفته در زمینه انتشار ادبیات اسلامی به حساب می‌آمد. از جمله قرآن كریم با كیفیت بالایی چاپ می‌شد و نیز آثار علمای اسلامی به وفور از زیر چاپ در می‌آمدند. سطح بالای تحصیل مسلمانان مناطق درونی روسیه به آن‌ها اجازه می‌داد بخش عمده ادبیات اسلامی را به زبان عربی منتشر كنند كه بسیاری از نشریات نیز به همین زبان چاپ می‌شدند. شهر قازان، مركز شناخته شده نشر مكتب اسلامی بود ولی چاپخانه‌های بزرگ همچنین در شهر اوفا، در منطقه اورنبورگ و در چند منطقه دیگر وجود داشتند.
حیدر خابوتدینوف، محقق اسلام تاتاری می‌نویسد: «اسماعیل گاسپیرالی، شخصیت اجتماعی تاتار، مبتكر افتتاح چاپخانه‌های متعلق به مسلمانان شده بود. وی در سال 1881 در باغچه سرای بنگاه انتشارات خود را دایر كرد. در سال 1897 آخوند عطاءالله بایازیتوف و الیاس براگانی در سن پترزبورگ انتشارات «نور» را دایر كردند. در سال 1899 چاپخانه برادران كریموف در قازان و در سال 1901 بنگاه انتشارات كریموف در اورنبورگ افتتاح شد. در سال‌های 1909-1906 چاپخانه‌های متعلق به تاتارها در سن پترزبورگ، قازان، آستراخان، اوفا و اورنبورگ ایجاد شدند».
بعد از انقلاب اكتبر 1917 همه بنگاه‌های انتشارات اسلامی ظرف مدت 15 سال تعطیل شدند. قبل از جنگ جهانی دوم جامعه اسلامی اتحاد شوروی از كتابهایی كه قبل از انقلاب چاپ شده بودند، استفاده می‌كرد ولی بعد از آن به مسلمانان فرصت داده شد در تاشكند چاپخانه‌ای باز كنند كه ادبیات اداره روحانیت مسلمانان آسیای مركزی و قزاقستان را منتشر كند. ترجمه روسی قرآن كریم به قلم آكادمیسین كراچكوفسكی، كتاب بسیار كمیابی بود در حالی كه تفسیر قرآن اصولاً منتشر نمی‌شد.
به موازات اینكه اقوام مسلمان اتحاد شوروی سنت‌های خود را از دست می‌دادند، كمتر كسی از آن‌ها می‌توانست به زبان عربی كتاب مطالعه كند ولی میزان كسانی كه به زبان روسی تسلط كامل داشتند، افزایش یافت. در این رابطه ضرورت مبرم انتشار ادبیات اسلامی به زبان روسی به وجود آمد كه فقدان كامل این نوع ادبیات تا اندازه معینی توسط مطالعات شرق‌شناسان شوروی در زمینه قرآن‌شناسی و تاریخ و فرهنگ اسلام جبران می‌شد. علاوه بر آثار بسیار مغرضانه ضد دینی، آثاری هم نوشته و منتشر می‌شدند كه بخش‌های اساسی اسلام‌شناسی را به درستی منعكس می‌كردند. در این رابطه ترجمه‌ها اهمیت خاصی داشتند در سال‌های 1970 پژوهش و ترجمه كتاب «فرق الشیعه» نوشته حسن النوبختی عالم شیعی (س. پروزوروف، لنینگراد) و فصول منتخب از كتاب «احیا علوم الدین» ابو حامد الغزالی (ناومكین، مسكو) منتشر شدند.
اواخر سال‌های 1980 با تلاش اعضای گروه اسلام‌شناسی شعبه لنینگراد انستیتوی خاور شناسی آكادمی علوم روسیه، با مشاركت عربی‌شناسان مسكو اولین دائره المعارف «اسلام» (به اهتمام س. پروزوروف كه واژه‌های این دائره المعارف را نیز انتخاب كرده بود) تهیه شد. این كتاب تا كنون از نظر ژرفا و كیفیت تعریف مفاهیم مربوط به اسلام بی‌نظیر باقی مانده است.
با پایان یافتن دوره بی‌دینی افراطی، همه جمعیت‌های مذهبی روسیه از حق انتشار (یا دریافت از خارج) همه ادبیات مورد نیاز خود برخوردار شدند. اولین كتاب‌هایی كه برای مسلمانان روسیه ارسال شده بودند، عمدتاً شامل متن عربی قرآن بودند. این كتاب‌ها با وجود قیمت بالا فوراً توسط مسلمانان خریده می‌شدند.
بزودی چند بنیاد عربی و قبل از همه بنیاد «ابراهیم ابن عبد العزیز آل ابراهیم» به عرضه ترجمه‌های روسی ادبیات اسلامی در بازار كتاب روسیه پرداختند. عمدتاً جزوه‌هایی درباره مبانی مكتب اسلام و قواعد عبادی منتشر می‌شدند. ولی سازمان‌های اسلامی روسیه در آن مرحله می‌توانستند فقط رهنمودهای بسیار ساده‌ای درباره مبانی اسلام منتشركنند كه چاپ آن‌ها در چاپخانه‌های عادی یا با استفاده از دستگاه تكثیر صورت می‌گرفت. مسلمانان بر خلاف مسیحیان ارتدوكس از تجدید انتشار آثار قبل از انقلاب خود خودداری می‌كردند كه علت این رفتار مشخص نیست.
بحران اقتصادی كه همزمان با فروپاشی اتحاد شوروی رخ داد، روند احیای نشر كتب اسلامی در روسیه را كند كرد زیرا این كار به سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی احتیاج داشت. تا اواسط سالهای 1990 كه اولین انتشارات مسلمانان به وجود آمدند، بازار كتاب مملو از آثار ترجمه شده عام الفهم نویسندگان عربی و (به اندازه كمتر) تركی شده بود كه بسیاری از آن‌ها منعكس كننده نقطه نظرهای وهابیون بودند.
تا پایان قرن گذشته در بازار روسیه كتاب‌های چاپ انتشارات روسی نیز ظاهر شدند. انتشارات «ایمان» كه در سال 1991 به ابتكار امام خطیب ولی‌الله یعقوبوف (معاون فعلی مفتی تاتارستان) و نیز «سانت‌لادا»، انتشارات تعاونی كه در سال 1992 توسط بهاءالدین كبدوف رهبر وهابیون داغستان برای پیشبرد اهداف وی بازسازی شد، فعال شده بودند. در حالی كه كتاب‌های انتشارات «ایمان» كه ارزش‌های سنتی اسلامی را تبلیغ می‌كرد، با شمارگان كمی منتشر شده و توزیع چندانی گسترده‌ای نداشت، شمارگان كتب‌های «سانت‌لادا» از حد 500 هزار نسخه گذشته و همه جا به فروش می‌رسید یا حتی به صورت رایگان توزیع می‌شد.
كتاب‌فروش‌های اسلامی آن زمان دربرگیرنده تعداد كافی نسخ روسی قرآن بودند كه در میان آن‌ها «ترجمه مفاهیم» به قلم والری پروخوروا به لحاظ قیمت پایین و بی‌سوادی، از همه بیشتر مورد توجه قرار می‌گرفت. همچنین تعداد كتاب‌های درسی زبان عربی با گرایش اسلامی رشد می‌كرد. ولی تفاسیر و مجموعه‌های احادیث و نیز ادبیات دینی جدی دیگر كمیاب بود زیرا قیمت بالا و فقدان تقاضای كافی باعث می‌شد كه انتشار این نوع ادبیات مقرون به صرفه محسوب نشود.
اواخر قرن 20 و اوایل قرن 21 در مسكو همزمان چهار بنگاه بزرگ انتشارات «بدر»، «انصار»، «امت» و «هارون یحیی» افتتاح شدند. محصولات انتشاراتی آن‌ها نه تنها در كیوسكهای كنار مسجد بلكه در كتابخانه‌‌های تخصصی و از جمله زنجیره‌ای به فروش می‌رسید. در مناطق نیز اوضاع انتشاراتی بهتر شد. انتشارات «ایمان» شهر قازان به سطح جدید بالاتر فعالیت خود دست یافته و موفق به ارضای نیازهای سازمان بزرگی چون اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان شد. مركز نیرومند انتشاراتی «مدینه» توسط مسلمانان نیژنی نوگورود تأسیس شد. انتشارات «اخلاص» و «نور الاسلام» برای اداره روحانیت مسلمانان داغستان ادبیات منتشر می‌كردند در حالی كه چاپخانه‌های اوفا و پرم نیازهای اداره مرکزی روحانیت مسلمان روسیه را تأمین می‌كردند. بعضی دانشگاه‌های اسلامی روسیه نیز انتشارات خود را داشتند. دانشگاه اسلامی روسیه، مدرسه «الفرقان» بوگوروسلان و حتی مسجد «توبه» در شهر نابرژنی چلنی صاحب انتشارات خود شده بودند.
در حال حاضر ترجمه روسی قرآن كریم توسط كراچكوفسكی، سابلوكوف، عثمانوف، قلی‌یف، اوشاكوف و پوروخوا در كتاب‌فروشی‌ها مشاهده می‌شود. تفسیر «معانی و مفاهیم قرآن» (مونیخ، 1999)، «تفسیر القرآن. المنتخب» (مسكو، 2003)، «مجموعه احادیث «صحیح البحاری» (مسكو، 2003)، «احادیث منتخب» شیوخ محمد یوسف قندهلوی و محمد سعد قندهلوی (قازان، 2003)، «تفسیر قرآن – تفسیر لاهور» (مسكو، 2001)، «سیرت حضرت محمد (ص)» ابن هشام (مسكو 2002، «تاریخ مختصر اسلام» ح. رحمان (مسكو، 2002) از زیر چاپ در آمده‌اند. مسجد سلیمان قازان حتی تفسیری برای نابینایان منتشر كرد.
از آثار علمای اسلامی روسیه می‌توان از كتاب‌های ذیل نام برد: دو كتاب شامل علاءالدین‌اف امام خطیب مسجد یادبود مسكو تحت عنوان «راه ایمان و كمال» (مسكو، 2001) و «فقه اسلامی برای استادان» (مسكو، 2006) و كتاب‌های دكتر ولی‌الله یعقوبوف معاون اول مفتی تاتارستان تحت عنوان «خداجویی تاتاری و اسلام نبوی» (قازان 2003)، «اسلام سنتی» (قازان، 2004)، «نشانی‌های سنت» (قازان، 2004) نام برد. یعقوبوف همچنین نویسنده یك سری از كتاب‌ها در زمینه تاریخ معاصر و وضعیت كنونی اسلام در روسیه است، از جمله «اسلام در تاتارستان در سال‌های 1990» (قازان، 2005)، «به سوی اسلام نبوی» (قازان، 2006). كتاب «درآمدی بر علوم قرآنی» نوشته مراد مرتضین رئیس دانشگاه اسلامی مسكو (مسكو، 2006) از این گونه آثار بیشتر از همه شهرت یافته است. راویل عین‌الدین رئیس شورای مفتی‌های روسیه درباره این كتاب گفت: «برادر ما مرتضین اثر خود را منتشر كرد. در این كتاب نواقص هم وجود دارد. و حالا هدف هر فرد مسلمان این است كه اشتباهات این كتاب را اصلاح كند». واقعاً، این اثر از نظر اشتباهات و ادعاهای ناباب ركورد شكسته بود.
آثاری كه در راستای بحث با وهابیون نوشته شده بودند، در میان كتاب‌های چاپ شده در روسیه جایگاه خاصی داشتند. مسلمانان داغستان («علما و دانشمندان علیه وهابیت»، 2001، «مجموعه الفواید» شیخ سعید افندی چیركی، 1997)، پرم («نظریه سنی علیه وهابیت» نوشت جمیل افندی الضحوی، 2005) و تاتارستان (ولی‌الله یعقوبوف. «اسلام غیررسمی در تاتارستان: جنبش‌ها، جریان‌ها و فرقه‌ها»، 2003) در این زمینه فعالیت گسترده‌ای انجام دادند. البته، تعداد آثار طرف مقابل ده برابر بیشتر بود.
همین امر باعث نگرانی جدی سازمان‌های سنتی اسلامی كشور و نهادهای انتظامی شد. در سال 1999 پرونده كیفری علیه طاهر عبدالرحمانوف مدیر انتشارات «بدر» تشكیل شد. او را به انتشار و توزیع رساله «كتاب توحید» نوشته محمد ابن سلیمان التمیمی (یعنی محمد ابن عبد الوهاب) متهم كردند. در سال 2003 این پرونده به علت فقدان تركیب جرم بسته شد ولی 20 آوریل سال 2004 دادگاه «ساویولوفسكی» مسكو در واكنش به درخواست آناتولی زویف دادستان مسكو، «كتاب توحید» را ادبیات افراطی شناخت. 22 می سال 2007 دادگاه ناحیه «كوپتوو» مسكو ترجمه روسی 14 كتاب از مجموعه «رساله نور» نوشته بدیع الزمان سعید نورسی، نویسنده تركیه‌ای را ادبیات افراطی اعلام كرد.
هر دو حكم دادگاه با واكنش دوپهلوی شخصیت‌های اسلامی و اسلام‌شناسان روبرو شد. ادارات روحانیت مسلمانان نیز تلاش كردند سانسور خود را معرفی كنند. اواسط ماه می سال 2004 شورای كارشناسی اداره روحانیت مسلمانان داغستان این «پیام اخطار» را منتشر كرد:

«بسمه تعالی!
خطاب به فروشندگان و توزیع كنندگان محصولات چاپی.
در رابطه با ظهور ادبیات مذهبی وهابی در كتابفروشی‌ها، شورای كارشناسی اداره روحانیت مسلمانان داغستان مقرر كرد:
1- توزیع و فروش ادبیات دینی بنگاه‌های انتشارات ذیل ممنوع شود: «بدر»، «امت» (ایمان)، بنیاد «ابراهیم بن عبدالعزیز آل ابراهیم»، «فجر الاسلامیه»، «توبه – نابرژنی چلنی».
2- فروش و توزیع همه ترجمه‌های تحت اللفظی قرآن و احادیث از ترجمه كراچكوفسكی گرفته تا ترجمه‌های والریا پوروخوا.
3- فروش و توزیع آثار مذهبی نویسندگان ذیل: شامل علاءالدین‌اف، ادریس علاءالدینوف، امیر قلی‌یف، ناصرالدین آلبانی، ابن تیمیه، عباس احمد الباز، عبدالرحمان بن عبدالله الغیث، محمد ابن جمیل زینو، محمد احمد معبر الكهتانی».

از این فهرست می‌توان نتیجه گرفت كه كارشناسان اداره روحانیت مسلمانان داغستان كتاب‌های انتشارات مسكویی «بدر»، «امت» (ایمان)، بنیاد سعودی-روسی «ابراهیم بن عبدالعزیز آل ابراهیم»، سازمان اماراتی «فجر الاسلامیه» و «توبه – نابرژنی چلنی» را افراطی دانستند. فهرست نویسندگان ممنوع شامل نه تنها نظریه‌پردازان وهابیت (ناصر الدین آلبانی، ابن تمیه، عباس احمد الباز، عبدالرحمان بن عبدالله الغیث، محمد ابن جمیل زینو، محمد احمد معبر الكهتانی) بلكه دو شهروند روسیه (شامل علاءالدین‌اف، ادریس علاءالدینوف) و یك نویسنده آذربایجانی (المیر قلی‌یف) است. تنها ادریس علاءالدینوف، امام خطیب مسجد «توبه» آثار وهابی منتشر می‌كرد ولی نمایندگان اداره روحانیت مسلمانان داغستان حتی آثار شامل علاءالدینوف و المار قلی‌یف را مشكوك دانستند.
در مورد منع ترجمه قرآن به زبان روسی می‌توان گفت كه عده زیادی از علمای اسلامی معتقدند كه قرآن را نمی‌توان ترجمه كرد زیرا در این صورت معانی آن ناگزیر تحریف می‌شود. ولی در روسیه فقط علمای داغستان شریك این نقطه نظر هستند.
در سال 2005 فهرست ادبیات افراطی توسط شورای علمای اداره مرکزی روحانیت مسلمان روسیه تدوین شد. این فهرست شامل شرح مختصر آثار افراطی است. كتاب‌هایی چون «عقیده اسلامی» و «راه گروه رستگار و امت پیروزمند» نوشته محمد بن جمیل زینو (مسكو 1998 و باكو، 1996)، «رهنمودهای اسلامی در جهت اصلاح شخصیت و جامعه» (عربستان، 1996)، «آینده از آن اسلام است» نوشته سید قطب (مسكو، 1993)، «نماز» به قلم بهاءالدین محمد (مسكو، 1991) و غیره ذكر شده است. شورای علما همچنین به مسلمانان توصیه كرد با احتیاط كتاب‌های چاپ بنگاه‌های انتشارات «سانت‌لادا»، «بدر»، بنیاد «ابراهیم بن عبدالعزیز آل ابراهیم» و كنگره مسلمانان روسیه را مطالعه كنند.
شورای علمای اداره مرکزی روحانیت مسلمان روسیه همچنین فهرست ادبیات مناسب را تدوین كرد كه شامل كتابهای انتشارات «انصار»، «امت»، «اخلاص»، «دیلا» و «لادومیر» است.

بنگاه‌های نشر اسلامی روسیه

انتشارات «انصار»
تخصص: كتاب‌های ضد مسیحی و ادبیات دینی.
معروف‌ترین كتاب‌ها: «تفسیر بزرگ خواب‌های ابن سیرین»، «عشق و سكس در اسلام»، انجیل بارنابا، انجیل با چشم یك مسلمان.
مسكو، اوستوژنكا، 49.
سایت «اسلام رو»، یكی از موسسین این انتشارات است.

انتشارات بدر
تخصص: ادبیات وهابی، انتشار طیف وسیع ادبیات در مورد تاریخ، فرهنگ و وضعیت فعلی اسلام.
معروف‌ترین كتاب‌ها: «كتاب توحید»، «سه اصل و اثبات آن‌ها» نوشته محمد عبدالوهاب؛
اطلاعات مكمل: 20 آوریل سال 2004 دادگاه «ساویولوفسكی» مسكو در واكنش به درخواست آناتولی زویف دادستان مسكو، «كتاب توحید» را ادبیات افراطی شناخت. كسانی كه بعد از صدور حكم دادگاه مشغول فروش این كتاب بودند، دستگیر می‌شدند.

انتشارات «ابراهیم بن عبدالعزیز آل ابراهیم»
تخصص: ادبیات شبه وهابی و جزوه‌ها برای مسلمانان مبتدی.
معروف‌ترین كتاب‌ها: «شخصیت مسلمان»، «عقیده اسلامی» نوشته محمد بن جمیل زینو
اطلاعات مكمل: این انتشارات (مانند انتشارات «سانت‌لادا»)، باسابقه‌ترین انتشارات ادبیات وهابی در روسیه است.

انتشارات ایمان
تخصص: ادبیات علمی و عام الفهم تبلیغاتی اسلامی و تاریخی، مجموعه اسناد درباره فعالیت اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان.
معروف‌ترین كتاب‌ها: «اسلام در تاتارستان در سال‌های 1990» و «به سوی اسلام نبوی» نوشته ولی‌الله یعقوبوف
نشانی: شهر قازان، خیابان ناصری، 27.
اطلاعات مكمل: این قدیمی‌ترین انتشارات اسلامی روسیه است كه در عمل یك زیرمجموعه اداره روحانیت مسلمانان تاتارستان می‌باشد.

انتشارات مدینه
تخصص: انتشار ادبیات درباره تاریخ مسلمانان منطقه ولگا و نیز كتاب‌های سیاسی و دینی.
معروف‌ترین كتاب‌ها: «فقه حنفی به صورت جدید»، «مجامع مسلمانان روسیه در آستانه هزاره جدید»، «هلال بر فراز رود ولگا».
نشانی: نیژنی نوگورود، خیابان قازانسكایا نابرژنایا، 6.
این بنگاه مجله «مناره» و چند روزنامه برای مسلمانان منطقه خود منتشر می‌كند.

انتشارات امت
تخصص: تفسیر و مجموعه احادیث
معروف‌ترین كتاب‌ها: «صحیح البحاری»، «سیرت حضرت محمد (ص)» ابن هشام، «مسكوی اسلامی» نوشته فرید اسدولین و كتاب‌های المیر قلی‌یف
اطلاعات مكمل: همچنین مجله ادبی «فاتحه» و روزنامه «امه» برای كارفرمایان مسلمان را منتشر می‌كند. همراه با شورای مفتی‌های روسیه جایزه ادبی «جهش اسلامی» را تأسیس كرده است.

انتشارات «هارون یحیی»
نام رسمی: شعبه روسی بنگاه انتشارات «اوكور» تركیه – بنیاد مطالعات علمی هارون یحیی
تخصص: انتشار آثار عام الفهم‌ هارون یحیی (ادنان اوكتار)، نویسنده تركیه‌ای
معروف‌ترین كتاب‌ها: «اسلام ترور را لعنت می‌كند»، «فریب تكامل»، «ملت‌های از بین رفته».

برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر
ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه