در قرن 19 و اوايل قرن 20 جامعه اسلامي روسيه، جامعه‌اي پيشرفته در زمينه انتشار ادبيات اسلامي به حساب مي‌آمد. از جمله قرآن كريم با كيفيت بالايي چاپ مي‌شد و نيز آثار علماي اسلامي به وفور از زير چاپ در مي‌آمدند. سطح بالاي تحصيل مسلمانان مناطق دروني روسيه به آن‌ها اجازه مي‌داد بخش عمده ادبيات اسلامي را به زبان عربي منتشر كنند كه بسياري از نشريات نيز به همين زبان چاپ مي‌شدند. شهر قازان، مركز شناخته شده نشر مكتب اسلامي بود ولي چاپخانه‌هاي بزرگ همچنين در شهر اوفا، در منطقه اورنبورگ و در چند منطقه ديگر وجود داشتند.
حيدر خابوتدينوف، محقق اسلام تاتاري مي‌نويسد: «اسماعيل گاسپيرالي، شخصيت اجتماعي تاتار، مبتكر افتتاح چاپخانه‌هاي متعلق به مسلمانان شده بود. وي در سال 1881 در باغچه سراي بنگاه انتشارات خود را داير كرد. در سال 1897 آخوند عطاءالله بايازيتوف و الياس براگاني در سن پترزبورگ انتشارات «نور» را داير كردند. در سال 1899 چاپخانه برادران كريموف در قازان و در سال 1901 بنگاه انتشارات كريموف در اورنبورگ افتتاح شد. در سالهاي 1909-1906 چاپخانه‌هاي متعلق به تاتارها در سن پترزبورگ، قازان، آستراخان، اوفا و اورنبورگ ايجاد شدند».
بعد از انقلاب اكتبر 1917 همه بنگاه‌هاي انتشارات اسلامي ظرف مدت 15 سال تعطيل شدند. قبل از جنگ جهاني دوم جامعه اسلامي اتحاد شوروي از كتابهايي كه قبل از انقلاب چاپ شده بودند، استفاده مي‌كرد ولي بعد از آن به مسلمانان فرصت داده شد در تاشكند چاپخانه‌اي باز كنند كه ادبيات اداره روحانيت مسلمانان آسياي مركزي و قزاقستان را منتشر كند. ترجمه روسي قرآن كريم به قلم آكادميسين كراچكوفسكي، كتاب بسيار كميابي بود در حالي كه تفسير قرآن اصولاً منتشر نمي‌شد.
به موازات اينكه اقوام مسلمان اتحاد شوروي سنت‌هاي خود را از دست مي‌دادند، كمتر كسي از آن‌ها مي‌توانست به زبان عربي كتاب مطالعه كند ولي ميزان كساني كه به زبان روسي تسلط كامل داشتند، افزايش يافت. در اين رابطه ضرورت مبرم انتشار ادبيات اسلامي به زبان روسي به وجود آمد كه فقدان كامل اين نوع ادبيات تا اندازه معيني توسط مطالعات شرق‌شناسان شوروي در زمينه قرآن‌شناسي و تاريخ و فرهنگ اسلام جبران مي‌شد. علاوه بر آثار بسيار مغرضانه ضد ديني، آثاري هم نوشته و منتشر مي‌شدند كه بخش‌هاي اساسي اسلام‌شناسي را به درستي منعكس مي‌كردند. در اين رابطه ترجمه‌ها اهميت خاصي داشتند در سالهاي 1970 پژوهش و ترجمه كتاب «فرق الشيعه» نوشته حسن النوبختي عالم شيعي (س. پروزوروف، لنينگراد) و فصول منتخب از كتاب «احيا علوم الدين» ابو حامد الغزالي (ناومكين، مسكو) منتشر شدند.
اواخر سالهاي 1980 با تلاش اعضاي گروه اسلام‌شناسي شعبه لنينگراد انستيتوي خاور شناسي آكادمي علوم روسيه، با مشاركت عربي‌شناسان مسكو اولين دائره المعارف «اسلام» (به اهتمام س. پروزوروف كه واژه‌هاي اين دائره المعارف را نيز انتخاب كرده بود) تهيه شد. اين كتاب تا كنون از نظر ژرفا و كيفيت تعريف مفاهيم مربوط به اسلام بي‌نظير باقي مانده است.
با پايان يافتن دوره بي‌ديني افراطي، همه جمعيت‌هاي مذهبي روسيه از حق انتشار (يا دريافت از خارج) همه ادبيات مورد نياز خود برخوردار شدند. اولين كتابهايي كه براي مسلمانان روسيه ارسال شده بودند، عمدتاً شامل متن عربي قرآن بودند. اين كتاب‌ها با وجود قيمت بالا فوراً توسط مسلمانان خريده مي‌شدند.
بزودي چند بنياد عربي و قبل از همه بنياد «ابراهيم ابن عبد العزيز آل ابراهيم» به عرضه ترجمه‌هاي روسي ادبيات اسلامي در بازار كتاب روسيه پرداختند. عمدتاً جزوه‌هايي درباره مباني مكتب اسلام و قواعد عبادي منتشر مي‌شدند. ولي سازمان‌هاي اسلامي روسيه در آن مرحله مي‌توانستند فقط رهنمودهاي بسيار ساده‌اي درباره مباني اسلام منتشركنند كه چاپ آن‌ها در چاپخانه‌هاي عادي يا با استفاده از دستگاه تكثير صورت مي‌گرفت. مسلمانان بر خلاف مسيحيان ارتدوكس از تجديد انتشار آثار قبل از انقلاب خود خودداري مي‌كردند كه علت اين رفتار مشخص نيست.
بحران اقتصادي كه همزمان با فروپاشي اتحاد شوروي رخ داد، روند احياي نشر كتب اسلامي در روسيه را كند كرد زيرا اين كار به سرمايه‌گذاري‌هاي قابل توجهي احتياج داشت. تا اواسط سالهاي 1990 كه اولين انتشارات مسلمانان به وجود آمدند، بازار كتاب مملو از آثار ترجمه شده عام الفهم نويسندگان عربي و (به اندازه كمتر) تركي شده بود كه بسياري از آن‌ها منعكس كننده نقطه نظرهاي وهابيون بودند.
تا پايان قرن گذشته در بازار روسيه كتابهاي چاپ انتشارات روسي نيز ظاهر شدند. انتشارات «ايمان» كه در سال 1991 به ابتكار امام خطيب ولي‌الله يعقوبوف (معاون فعلي مفتي تاتارستان) و نيز «سانت‌لادا»، انتشارات تعاوني كه در سال 1992 توسط بهاءالدين كبدوف رهبر وهابيون داغستان براي پيشبرد اهداف وي بازسازي شد، فعال شده بودند. در حالي كه كتابهاي انتشارات «ايمان» كه ارزش‌هاي سنتي اسلامي را تبليغ مي‌كرد، با شمارگان كمي منتشر شده و توزيع چنداني گسترده‌اي نداشت، شمارگان كتب‌هاي «سانت‌لادا» از حد 500 هزار نسخه گذشته و همه جا به فروش مي‌رسيد يا حتي به صورت رايگان توزيع مي‌شد.
كتاب‌فروش‌هاي اسلامي آن زمان دربرگيرنده تعداد كافي نسخ روسي قرآن بودند كه در ميان آن‌ها «ترجمه مفاهيم» به قلم والري پروخوروا به لحاظ قيمت پايين و بي‌سوادي، از همه بيشتر مورد توجه قرار مي‌گرفت. همچنين تعداد كتابهاي درسي زبان عربي با گرايش اسلامي رشد مي‌كرد. ولي تفاسير و مجموعه‌هاي احاديث و نيز ادبيات ديني جدي ديگر كمياب بود زيرا قيمت بالا و فقدان تقاضاي كافي باعث مي‌شد كه انتشار اين نوع ادبيات مقرون به صرفه محسوب نشود.
اواخر قرن 20 و اوايل قرن 21 در مسكو همزمان چهار بنگاه بزرگ انتشارات «بدر»، «انصار»، «امت» و «هارون يحيي» افتتاح شدند. محصولات انتشاراتي آن‌ها نه تنها در كيوسكهاي كنار مسجد بلكه در كتابخانه‌‌هاي تخصصي و از جمله زنجيره‌اي به فروش مي‌رسيد. در مناطق نيز اوضاع انتشاراتي بهتر شد. انتشارات «ايمان» شهر قازان به سطح جديد بالاتر فعاليت خود دست يافته و موفق به ارضاي نيازهاي سازمان بزرگي چون اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان شد. مركز نيرومند انتشاراتي «مدينه» توسط مسلمانان نيژني نوگورود تأسيس شد. انتشارات «اخلاص» و «نور الاسلام» براي اداره روحانيت مسلمانان داغستان ادبيات منتشر مي‌كردند در حالي كه چاپخانه‌هاي اوفا و پرم نيازهاي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه را تأمين مي‌كردند. بعضي دانشگاه‌هاي اسلامي روسيه نيز انتشارات خود را داشتند. دانشگاه اسلامي روسيه، مدرسه «الفرقان» بوگوروسلان و حتي مسجد «توبه» در شهر نابرژني چلني صاحب انتشارات خود شده بودند.
در حال حاضر ترجمه روسي قرآن كريم توسط كراچكوفسكي، سابلوكوف، عثمانوف، قلي‌يف، اوشاكوف و پوروخوا در كتابفروشيها مشاهده مي‌شود. تفسير «معاني و مفاهيم قرآن» (مونيخ، 1999)، «تفسير القرآن. المنتخب» (مسكو، 2003)، «مجموعه احاديث «صحيح البحاري» (مسكو، 2003)، «احاديث منتخب» شيوخ محمد يوسف قندهلوي و محمد سعد قندهلوي (قازان، 2003)، «تفسير قرآن – تفسير لاهور» (مسكو، 2001)، «سيرت حضرت محمد (ص)» ابن هشام (مسكو 2002، «تاريخ مختصر اسلام» ح. رحمان (مسكو، 2002) از زير چاپ در آمده‌اند. مسجد سليمان قازان حتي تفسيري براي نابينايان منتشر كرد.
از آثار علماي اسلامي روسيه مي‌توان از كتابهاي ذيل نام برد: دو كتاب شامل علاءالدين‌اف امام خطيب مسجد يادبود مسكو تحت عنوان «راه ايمان و كمال» (مسكو، 2001) و «فقه اسلامي براي استادان» (مسكو، 2006) و كتابهاي دكتر ولي‌الله يعقوبوف معاون اول مفتي تاتارستان تحت عنوان «خداجويي تاتاري و اسلام نبوي» (قازان 2003)، «اسلام سنتي» (قازان، 2004)، «نشاني‌هاي سنت» (قازان، 2004) نام برد. يعقوبوف همچنين نويسنده يك سري از كتاب‌ها در زمينه تاريخ معاصر و وضعيت كنوني اسلام در روسيه است، از جمله «اسلام در تاتارستان در سالهاي 1990» (قازان، 2005)، «به سوي اسلام نبوي» (قازان، 2006). كتاب «درآمدي بر علوم قرآني» نوشته مراد مرتضين رئيس دانشگاه اسلامي مسكو (مسكو، 2006) از اين گونه آثار بيشتر از همه شهرت يافته است. راويل عين‌الدين رئيس شوراي مفتي‌هاي روسيه درباره اين كتاب گفت: «برادر ما مرتضين اثر خود را منتشر كرد. در اين كتاب نواقص هم وجود دارد. و حالا هدف هر فرد مسلمان اين است كه اشتباهات اين كتاب را اصلاح كند». واقعاً، اين اثر از نظر اشتباهات و ادعاهاي ناباب ركورد شكسته بود.
آثاري كه در راستاي بحث با وهابيون نوشته شده بودند، در ميان كتابهاي چاپ شده در روسيه جايگاه خاصي داشتند. مسلمانان داغستان («علما و دانشمندان عليه وهابيت»، 2001، «مجموعه الفوايد» شيخ سعيد افندي چيركي، 1997)، پرم («نظريه سني عليه وهابيت» نوشت جميل افندي الضحوي، 2005) و تاتارستان (ولي‌الله يعقوبوف. «اسلام غيررسمي در تاتارستان: جنبش‌ها، جريان‌ها و فرقه‌ها»، 2003) در اين زمينه فعاليت گسترده‌اي انجام دادند. البته، تعداد آثار طرف مقابل ده برابر بيشتر بود.
همين امر باعث نگراني جدي سازمان‌هاي سنتي اسلامي كشور و نهادهاي انتظامي شد. در سال 1999 پرونده كيفري عليه طاهر عبدالرحمانوف مدير انتشارات «بدر» تشكيل شد. او را به انتشار و توزيع رساله «كتاب توحيد» نوشته محمد ابن سليمان التميمي (يعني محمد ابن عبد الوهاب) متهم كردند. در سال 2003 اين پرونده به علت فقدان تركيب جرم بسته شد ولي 20 آوريل سال 2004 دادگاه «ساويولوفسكي» مسكو در واكنش به درخواست آناتولي زويف دادستان مسكو، «كتاب توحيد» را ادبيات افراطي شناخت. 22 مي سال 2007 دادگاه ناحيه «كوپتوو» مسكو ترجمه روسي 14 كتاب از مجموعه «رساله نور» نوشته بديع الزمان سعيد نورسي، نويسنده تركيه‌اي را ادبيات افراطي اعلام كرد.
هر دو حكم دادگاه با واكنش دوپهلوي شخصيت‌هاي اسلامي و اسلام‌شناسان روبرو شد. ادارات روحانيت مسلمانان نيز تلاش كردند سانسور خود را معرفي كنند. اواسط ماه مي سال 2004 شوراي كارشناسي اداره روحانيت مسلمانان داغستان اين «پيام اخطار» را منتشر كرد:
«بسمه تعالي!
خطاب به فروشندگان و توزيع كنندگان محصولات چاپي.
در رابطه با ظهور ادبيات مذهبي وهابي در كتابفروشيها، شوراي كارشناسي اداره روحانيت مسلمانان داغستان مقرر كرد:
1- توزيع و فروش ادبيات ديني بنگاه‌هاي انتشارات ذيل ممنوع شود: «بدر»، «امت» (ايمان)، بنياد «ابراهيم بن عبدالعزيز آل ابراهيم»، «فجر الاسلاميه»، «توبه – نابرژني چلني».
2- فروش و توزيع همه ترجمه‌هاي تحت اللفظي قرآن و احاديث از ترجمه كراچكوفسكي گرفته تا ترجمه‌هاي والريا پوروخوا.
3- فروش و توزيع آثار مذهبي نويسندگان ذيل: شامل علاءالدين‌اف، ادريس علاءالدينوف، امير قلي‌يف، ناصرالدين آلباني، ابن تيميه، عباس احمد الباز، عبدالرحمان بن عبدالله الغيث، محمد ابن جميل زينو، محمد احمد معبر الكهتاني».
از اين فهرست مي‌توان نتيجه گرفت كه كارشناسان اداره روحانيت مسلمانان داغستان كتابهاي انتشارات مسكويي «بدر»، «امت» (ايمان)، بنياد سعودي-روسي «ابراهيم بن عبدالعزيز آل ابراهيم»، سازمان اماراتي «فجر الاسلاميه» و «توبه – نابرژني چلني» را افراطي دانستند. فهرست نويسندگان ممنوع شامل نه تنها نظريه‌پردازان وهابيت (ناصر الدين آلباني، ابن تميه، عباس احمد الباز، عبدالرحمان بن عبدالله الغيث، محمد ابن جميل زينو، محمد احمد معبر الكهتاني) بلكه دو شهروند روسيه (شامل علاءالدين‌اف، ادريس علاءالدينوف) و يك نويسنده آذربايجاني (المير قلي‌يف) است. تنها ادريس علاءالدينوف، امام خطيب مسجد «توبه» آثار وهابي منتشر مي‌كرد ولي نمايندگان اداره روحانيت مسلمانان داغستان حتي آثار شامل علاءالدينوف و المار قلي‌يف را مشكوك دانستند.
در مورد منع ترجمه قرآن به زبان روسي مي‌توان گفت كه عده زيادي از علماي اسلامي معتقدند كه قرآن را نمي‌توان ترجمه كرد زيرا در اين صورت معاني آن ناگزير تحريف مي‌شود. ولي در روسيه فقط علماي داغستان شريك اين نقطه نظر هستند.
در سال 2005 فهرست ادبيات افراطي توسط شوراي علماي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه تدوين شد. اين فهرست شامل شرح مختصر آثار افراطي است. كتابهايي چون «عقيده اسلامي» و «راه گروه رستگار و امت پيروزمند» نوشته محمد بن جميل زينو (مسكو 1998 و باكو، 1996)، «رهنمودهاي اسلامي در جهت اصلاح شخصيت و جامعه» (عربستان، 1996)، «آينده از آن اسلام است» نوشته سيد قطب (مسكو، 1993)، «نماز» به قلم بهاءالدين محمد (مسكو، 1991) و غيره ذكر شده است. شوراي علما همچنين به مسلمانان توصيه كرد با احتياط كتابهاي چاپ بنگاه‌هاي انتشارات «سانت‌لادا»، «بدر»، بنياد «ابراهيم بن عبدالعزيز آل ابراهيم» و كنگره مسلمانان روسيه را مطالعه كنند.
شوراي علماي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه همچنين فهرست ادبيات مناسب را تدوين كرد كه شامل كتابهاي انتشارات «انصار»، «امت»، «اخلاص»، «ديلا» و «لادومير» است.
توضیح: این تحقیق در سال 2008 میلادی انجام گرفته و لذا بیانگر وضعیت نشر در روسیه امروز نمی باشد
برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر
ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه
