تاريخچه رسانه‌های گروهی اسلامی در روسيه

اسلام در روسیه معاصر ـ بخش هفتم: رسانه‌های گروهی

پس از انقلاب سال 1905 در روسیه انتشار دهها روزنامه و مجله اسلامی به زبانهای تاتاری، عربی، ازبكی و روسی شروع شد. روزنامه‌های جنبش تجدد‌گرایان (مصطلحاً جدیدیون) مانند «ترقی»، «تجار»، «الاصلاح» و «عدل»، بیشتر از همه شهرت یافته بودند. رضاء‌الدین فخرالدین‌اف، مفتی آینده، در شهر اورنبورگ مجله ترقی‌خواه «شورا» را تأسیس كرد. اوایل قرن 20 در پاریس انتشار مجله «مسلمان» شروع شد كه به زبان روسی زندگی امت اسلامی روسیه را منعكس می‌كرد. قدیمیون، مخالفان عقیدتی «جدیدیون» به انتشار یك سری مجلات خود پرداخته بودند. از اواخر سال 1906 مجلات «دنیا و معیشت» و «دین و معیشت» منتشر می‌شدند كه بر روی صفحات آنها نقطه نظر جناح محافظه‌كار روحانیت مسلمانان ابراز می‌شد. مجمع روحانی اسلامی اورنبورگ روزنامه «معلومات محكمیه شرقیه ایرنبورگیه» را با شمارگان 800 نسخه منتشر می‌كرد.

در دوران شوروی، نشریات اسلامی تا سال 1928 به فعالیت خود ادامه دادند كه بعد از آن بی‌دینان پیكارجو فوراً تعدادشان را تا صفر كاهش دادند. تنها بعد از احیای نظام ادارات روحانی مسلمانان كه اواسط سالهای 1940 صورت گرفت، در این زمینه تحولات مثبتی پدید آمد. از سال 1947 با همت اداره روحانیت مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان انتشار مجله «مسلمانان شرق شوروی» با تیراژ نه چندان بزرگ شروع شد. البته، انتشار این مجله بعد از مدت كوتاهی قطع شد و تنها در سال 1968 از سر گرفته شد. در این مجله مسایل علوم دینی، فعالیت سازمان‌های اسلامی در زمینه عبادت و فعالیت بین المللی منعكس شده و نیز فتاوی، بخش‌هایی از خطبه‌ها و مطالب نشست‌ها و مجامع مختلف درج می‌شدند. تا سال 1989 مجله «مسلمانان شرق شوروی» تنها نشریه مسلمانان اتحاد شوروی بود. البته گاهی مقالات غیر انتقادی و دوستانه‌ای درباره اسلام در مجله «علم و دین» نیز درج می‌شدند.

در آستانه فروپاشی اتحاد شوروی اولین روزنامه‌های اسلامی كه روی كاغذ ارزان به وسیله دستگاه‌های تكثیر منتشر می‌شدند، ظاهر شدند. نشریات آشكارا افراطی مانند روزنامه «توحید»، ارگان مطبوعاتی حزب تجدید حیات اسلام و «پیك مسلمان» وابسته به مسجد جامع شهر ساراتوف كه از محتوای شبیهی برخوردار بودند، بخش قابل توجه مطبوعات اسلامی را تشكیل می‌دادند..

در سال 1990 اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی و سیبری انتشار روزنامه خود را از سر گرفت كه به نشانه تداوم كار مجمع روحانی اورنبورگ «معلومات» نامگذاری شد. انتشار این روزنامه به دلیل مشكلات مالی قطع شد و تنها در سال 1997 با تلاش محمدعلی خوزین مفتی منطقه پرم از سر گرفته شد. در سال 1991 در قازان اولین بنگاه انتشارات ادبیات اسلامی در روسیه به نام «ایمان» افتتاح شده و به انتشار روزنامه‌ای به زبان تاتاری با همین نام مبادرت ورزید. در سال 1993 در قازان انتشار مجله «نور اسلام» شروع شد و یك سال بعد روزنامه «ایمان» به زبان روسی و روزنامه «یقین» به زبان تاتاری به جرگه مطبوعات اسلامی پیوستند.

پس از وقوع انشعاب در اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی و سیبری، نهادهای مفتی‌های جدا شده صاحب روزنامه‌های خود شدند. در پاییز سال 1992 اداره روحانیت مسلمانان باشقیرستان روزنامه روسی‌زبان «اسلام و جامعه» را دایر كرد در حالی كه اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه از تابستان سال 1994 مشغول انتشار ماهنامه «منبر اسلام» گردید. اوایل سالهای 1990 مسلمانان داغستان نیز صاحب نشریات خود شدند.

تا پایان قرن بیستم اكثر سازمان‌های متمركز اسلامی صاحب روزنامه‌های خود شده بودند. روزنامه «منبر اسلام» متعلق به اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه كه به ارگان رسمی شورای مفتی‌های روسیه نیز مبدل شد، منظم‌تر از همه منتشر می‌شد. سایر نشریات با استثنای خیلی كم، به صورت مرتب منتشر نمی‌شدند. آنها كمتر از ماهی یك بار از زیر چاپ در آمده و تیراژ آنها معمولاً 999 نسخه بود. بعضی جمعیت‌های اسلامی نیز سعی می‌كردند روزنامه‌های خود را به چاپ برسانند ولی شور و شوق آنها فقط برای چند شماره اول كفایت می‌كرد.

در آستانه انتخابات پارلمانی سال 1999 تلاشی برای ایجاد روزنامه اسلامی سراسری به عمل آمد كه احتیاج مبرم به این نشریه احساس می‌شد. با سفارش جنبش «رفاه»، ویاچسلاو پولوسین كشیش از رده خارج شده حوزه كلیسایی كالوگا كه در تابستان سال 1999 اسلام آورد، به این كار پرداخت. نشریه‌ای كه او ایجاد كرد، اسم بسیار ساده «روزنامه مسلمان» داشت و شمارگان آن 500 هزار نسخه اعلام گردید. این روزنامه به صورت رایگان توزیع شده و در واقع نشریه تبلیغاتی جنبش «رفاه» بود. همین امر باعث شد كه انتشار آن بزودی قطع شود. بعد از آنكه 5 نماینده «رفاه» وارد دومای كشوری شدند، احتیاج به «روزنامه مسلمان» رفع شد و این روزنامه تعطیل گردید.

اواخر سال 2001 پولوسین با كمك حامیان مالی اداره روحانیت مسلمانان داغستان بودجه انتشار روزنامه «همه چیز درباره اسلام» را تشكیل داد. این نشریه كه طیف وسیع خوانندگان را مخاطب قرار می‌داد، بایستی كار «روزنامه مسلمان» را استمرار بخشد. این دفعه پول برای دو سال كفایت كرد. روزنامه «همه چیز درباره اسلام» كه با تیراژ 35 هزار نسخه منتشر می‌شد، در سال 2003 تعطیل شد كه تا كنون هیچ نشریه دیگری نتوانست جای خالی روزنامه سراسری اسلامی را بگیرد. البته، پیش از اینكه مشكلات مالی مانع از انجام این كار شود، فقدان میدان واحد اطلاع‌رسانی در جامعه اسلامی روسیه و تفاوت‌های جدی بین امت‌های منطقه‌ای در این زمینه موانع ایجاد می‌كند. در واقع نمی‌توان در یك روزنامه مطالبی را جمع كرد كه به اندازه یكسان برای مسلمانان داغستان و سن پترزبورگ، كالینینگراد و منطقه ساخالین جالب و قابل قبول باشد.

در ژانویه سال 20902 روسیه شاهد اولین تجربه با موفقیت انتشار مجله سراسر اسلامی شد. اداره روحانیت مسلمانان داغستان به انتشار ماهنامه «اسلام» پرداخت كه تا كنون به خوبی منتشر می‌شود. در سه‌ماهه اول سال 2004 به ابتكار اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه، اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان و اداره روحانیت نیژنی نوگورود، فصل‌نامه «منار» به عنوان «مجله روسی مكتب اسلام» تأسیس شد. این مجله بر خلاف مجله «اسلام» كه اقشار هر چه وسیع‌تری را مخاطب قرار می‌دهد، بر مسایل علوم الهی تأكید می‌كند.

اواخر سال‌های 1990 پخش اولین برنامه‌های رادیویی درباره اسلام شروع شد. از جمله می‌توان به پروژه «صوت الاسلام – صدای اسلام» در «رادیو روسیه» با اجرای سرگئی – جنت ماركوس (آندری حسن‌اف) اشاره كرد. سپس چنین برنامه‌هایی در بعضی رادیوهای منطقه‌ای ظاهر شدند كه فقط این برنامه‌ها تا كنون دوام آورده‌اند. ولی برنامه‌های مخصوص مسلمانان در شبكه‌های فدرال تلویزیون كه اواسط سالهای 1990 به وجود آمده بودند، به دلیل كمبود بودجه یا بر اساس ملاحظات ایدئولوژیكی تعطیل شدند. از این پروژه‌های ناكام می‌توان از بخش اسلامی برنامه مذهبی «امروز» در شبكه اول، برنامه «همه سوره‌های قرآن» در شبكه «فرهنگ» و «هزار و یك روز» در شبكه «روسیه» نام برد.

گفتنی است كه حیدر جمال، فیلسوف حاشیه‌نشینی كه از آنها برای تبلیغ دیدگاه‌های افراطی خود استفاده می‌كرد، در تعطیلی این برنامه‌ها نقش مهمی بازی كرد.

25 اوت سال 1995 مفتی راویل عین‌الدین طی نامه‌ای خطاب به منتمیر شایمیف رئیس جمهور تاتارستان از تبعیض مسلمانان در تلویزیون شكایت كرده و اشاره كرد كه برنامه 30 دقیقه‌ای «منار» تنها برای ساكنان مسكو و حومه پایتخت پخش می‌شود. این پیام بی‌اثر ماند. تنها 15 فوریه سال 2002 اولین برنامه 15 دقیقه‌ای «مسلمانان» توسط شبكه دولتی[1] پخش شد كه بزودی علاقه مسلمانان روسیه را به خود جلب كرد. این برنامه همانند برنامه‌های تلویزیونی قبلی، به شورای مفتی‌های روسیه گرایش دارد كه این نتیجه فعالیت گسترده این سازمان در فضای اطلاع‌رسانی بود. اوایل سال 2005 برنامه «مسلمانان» به عنوان پروژه با موفقیت تلویزیونی جلوه كرده و قصد نداشت فعالیت خود را متوقف كند.

در ماه می سال 2007 شورای مفتی‌های روسیه با شبكه «روسیه الیوم» كه در همان ماه پخش برنامه‌های خود برای كشورهای خاورمیانه را شروع كرده بود، توافق كرد و همراه با شبكه تلویزیونی «جهان اسلام» سایت «تلویزیون اسلامی»[2] را تأسیس نمود. فعلاً فقط گزارش‌های ضبط شده از مراسم شورای مفتی‌ها را می‌توان در این سایت تماشا كرد.

در ماه ژوئیه همان سال مقامات عربستان سعودی با كسب مقدماتی حمایت مفتی راویل عین‌الدین راه‌اندازی ویرایش روسی شبكه تلویزیونی «مكه» را اعلام كردند كه هدف این كار «تنویر افكار بینندگان، آگاه كردن مردم به اهداف معنوی، اخلاقی و انسانی اسلام، بر طرف كردن ادعاهای نادرست تصنعی پیرامون دین اسلام، تغییر برداشت از اسلام، جدا كردن مفاهیم تروریسم و افراط از دین» اعلام شد. همچنین گفته شد كه این شبكه به پخش برنامه‌های روشنگرانه برای مسلمانان مقیم مناطق كشور درباره دین خود خواهد پرداخت تا مسلمانان را از نفوذ افراطیونی كه از آنها استفاده سیاسی می‌كنند، در امان بگذارند. بنابراین، مسلمانان روسیه در آینده نزدیك از امكان آشنایی مفصل‌تر با وهابیت، ایدئولوژی رسمی عربستان سعودی، برخوردار خواهند شد.

از سال 1998 قسمت دیگر میدان رسانه‌های اسلامی یعنی منابع اینترنتی به تدریج پر شد. ویرایش الكترونیكی شماره‌های روزنامه «منبر اسلام»، اولین سایت اسلامی بود. بعد از مدت كوتاهی سایت مسجد یادبود مسكو به وجود آمد كه به مرور زمان به سایت رسمی اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه و شورای مفتی‌ها تبدیل شد[3]. در سال 1999 اولین سایت رسمی زیرمجموعه‌های اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه كار خود را شروعت كرد. پایگاه اطلاع‌رسانی اداره روحانیت مسلمانان منطقه پرم توسط شخص مفتی محمدعلی خوزین رئیس این اداره طراحی شد[4]. در همان سال جهانیان از سایت تروریست‌های چچن «قفقاز – سنتر» مطلع شدند كه تا كنون مهمترین بلندگوی افراطیون اسلامی می‌باشد.

در سال 2001 به ابتكار اداره روحانیت مسلمانان داغستان و تعدادی از بنیادها، پایگاه اطلاع‌رسانی «اسلام رو» راه‌اندازی شد كه هدف آن، دفاع از منافع مسلمانان سنت‌گرا و نیز انتشار آثار علمای داغستانی و آشنایی با ارزش‌های طریقت‌های محلی اعلام شده بود. در همان سایت اولین بخش خبری روزمره به وجود آمد كه ویژگی اساسی آن این است كه آخر شب همه خبرهای روزی كه گذشت، در آن منتشر می‌شوند. مدتی بعد از آن سایت‌هایی از همین قبیل به وجود آمدند ولی كمتر سایتی از این نوع تا سال 2007 زنده مانده است.

وضعیت كنونی رسانه های گروهی در روسیه

در حال حاضر حوزه رسانه های گروهی اسلامی بسیار ضعیف و توسعه نیافته به نظر می‌آید كه این امر در مقایسه با رسانه‌های ارتدوكس، یهودی و پروتستان به چشم میخورد. همانطور كه در فوق اشاره شد، مسلمانان روسیه یك روزنامه یا مجله واحد سراسری و نیز برنامه رادیویی سطح فدرال را ندارند. برنامه تلویزیونی «مسلمانان» كه روز جمعه پخش می‌شود، بیشتر حالت قوم‌شناسی دارد و نه از اسلام بلكه از آداب و رسوم اقوام مسلمان تعریف می‌كند. برنامه‌هایی چون «سخن پدر روحانی» ارتدوكس كه بهترین نوع برنامه برای محافل وسیع مردم شناخته شده است، تنها در تاتارستان وجود دارد. این برنامه «خطبه شب» با اجرای امام خطیب جمیل یوسكایف، رئیس اداره بین المللی اداره روحانیت مسلمانان تاتارستان است.

مطبوعات و رسانه‌های الكترونیكی

تقریباً هر یك از 57 اداره روحانیت مسلمانان روسیه روزنامه خود را داشته، دارد یا در آینده نزدیك مایل است داشته باشد. قاعدتاً این نشریات حد اكثر ماهی یك بار منتشر می‌شوند، تیراژ محدودی دارند و بیشتر به تجدید چاپ خبرها از اینترنت و روزنامه‌های غیر مذهبی می‌پردازند. حدود 40% روزنامه‌های ادارات روحانیت به زبان‌های قومی و قبل از همه به زبان تاتاری منتشر می‌شوند. ادارات بزرگ روحانیت (اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه، جمهوری تاتارستان، داغستان، چچن، اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه، نیژنی نوگروود و منطقه پرم) چند نشریه دارند. به علاوه، بعضی جمعیت‌های محلی مسلمانان و نهادهای امام محتسب نیز نشریات خود را ایجاد كرده اند.

در میان روزنامه‌هایی كه توسط ادارات روحانیت مسلمانان تأسیس شدند، روزنامه «السلام» اداره روحانیت مسلمانان داغستان از بزرگترین تیراژ 47 هزار نسخه برخوردار است و نیز سایتی در اینترنت دارد[5]. ولی غیر مسلمانان بیشتر با روزنامه «منبر اسلام» آشنا هستند كه اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه با تیراژ 10 هزار نسخه منتشر می‌كند. این روزنامه همچنین ارگان رسمی شورای مفتی‌های روسیه محسوب می‌شود.

اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه از سال 1990 با وقفه‌های معینی روزنامه «معلومات» را منتشر می‌كند كه به صورت غیر منظم با تیراژ 999 نسخه از زیر چاپ در می‌آید. نشریه «ایمان» به زبان‌های روسی و تاتاری، سابقه‌دارترین نشریه مسلمانان تاتارستان محسوب می‌شود. در مجموع، اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان و نهادهای نزدیك به آن بیش از 20 عنوان روزنامه و مجله منتشر می‌كنند. جالب توجه است كه روزنامه‌هایی توسط دانشجویان دانشگاه اسلامی روسیه («فروروم») و كالج اسلامی قازان («المرجان») منتشر می‌شوند.

از روزنامه‌های ادارات روحانیت منطقه‌ای می‌توان به نشریه «آواز خلق» اداره روحانیت مسلمانان منطقه پرم اشاره كرد كه بسیار از مطالب آن در سایت «مسلم رو» [6] منتشر می‌شوند. روزنامه «مدینه الاسلام» متعلق به اداره روحانیت نیژنی نوگورود به صورت الكترونیكی تماماً در سایت «اسلام ان ان»[7] در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. در این منطقه همچنین سالنامه علوم الهی «مولید النبی» و سالنامه عام الفهم علمی «اسلام در منطقه نیژنی» انتشار می‌یابند.

از روزنامه‌های غیر وابسته اسلامی باید به نشریه «نور الاسلام» (ماخاچ‌قلعه) نزدیك به اداره روحانیت مسلمانان داغستان (از سال 1997 با تیراژ حدود 6 هزار نسخه منتشر می‌شود)، روزنامه «اندیشه» (نشریه كنگره اسلامی «اندیشه آزاد») كه در سایت «اسلام نیوز»[8]  منتشر می‌شود و نیز به «پیك اسلامی» (ماخاچ‌قلعه) كه بخشی از مطالب آن در سایت «اسلام . د گ و»[9]  یافت می‌شود، اشاره كرد.

وهابیون نیز از مجموعه مطبوعات خود برخوردارند. روزنامه‌های «القاف» و «پرچم اسلام» (داغستان)، «حكمت» (باشقیرستان) و «صاف اسلام» (ایژفسك)، از معروفترین آنها هستند.

درمیان مجلات باید به مجلات فوق‌الذكر «اسلام» و «منار» اشاره كرد كه به ترتیب توسط اداره روحانیت مسلمانان داغستان و شورای مفتی‌های روسیه منتشر می‌شوند.

در اكثر مناطق روسیه با میزان بالای جمعیت مسلمان، در شبكه‌های رادیویی و تلویزیونی محلی برنامه‌هایی درباره اسلام وجود دارند. این همكاری به صورت موفق در چچن، داغستان، تاتارستان، قره‌چای – چركسیا، اینگوشتیا و منطقه اورنبورگ جریان دارد.

باید اعتراف كرد كه روزنامه‌های اسلامی به علت تیراژ پایین و ثانوی بودن مطالب خود در اذهان مسلمانان نفوذ چندانی ندارند. همین امر در مورد مجلات نیز صحت دارد كه به خاطر قیمت بالا و شبكه ضعیف توزیع در دسترس كمتر كسی قرار دارند. در این شرایط  رسانه‌های اینترنتی به منابع كلیدی برای كسب برتری در میدان اطلاع‌رسانی تبدیل شده‌اند.

رسانه‌ها در شبكه اینترنت

طبق آمار سیستم جستجوگر «رامبلر» فقط سایت «اسلام رو» در میان ده سایت مذهبی پرطرفدار قسمت روسی اینترنت قرار دارد. هر روز 2500 نفر وارد این سایت می‌شوند كه این رقم نسبتاً بالایی است. ولی آنچه كه باعث محبوبیت این سایت شده است، نه اخبار و مطالب تحلیلی بلكه وجود اولین سرویس دوست‌یابی برای مسلمانان و مغازه اینترنتی است كه اكثر بازدیدكنندگان وارد این صفحات می‌شوند. مقام دوم درمیان پایگاه‌های اطلاع‌رسانی اسلامی به سایت كنگره اسلامی «اسلام نیوز» تعلق دارد كه قریب به 200 نفر در روز از آن بازدید می‌كنند. علاوه بر آن، پایگاه‌های«مسلم پرس»[10] ، «اسلام در فدراسیون روسیه»[11] و «اسلام آنلاین»[12] در انتشار اخبار تخصص دارند ولی میزان بازدید از آنها كمتر است.

بعضی سایت‌های غیراسلامی هم اخبار اسلامی را منتشر می‌كنند. مقام اول در این بخش به پایگاه «اینترفاكس- دین» تعلق دارد كه قسمت خاص اسلامی دارد[13]. این تنها منبع خبری درباره اسلام در روسیه است كه ویرایش كامل انگلیسی دارد. تعداد بازدید كنندگان سایت «اینترفاكس» به 20 هزار نفر در روز می‌رسد.

سایت انستیتوی دین و سیاست «ای ر پ»[14] كه آلكساندر ایگناتنكو اسلام‌شناس معروف فعالیت آن را هدایت می‌كند، فقط اخباری درباره مسایل اسلام درج می‌كند ولی این اخبار عمدتاً منعكس كننده حوادث خارجی است. هر روز تا 500 نفر وارد این سایت می‌شوند. در تابستان سال 2007 دستگاه نماینده تام الاختیار رئیس جمهور فدراسیون روسیه در حوزه فدرال ولگا سایت «مسلمانان منطقه ولگا»[15] را راه انداخت. این سایت می‌تواند به یكی از مهمترین سایت‌های روسی در زمینه مسایل اسلام تبدیل شود.

كمتر از یك سوم از 57 اداره روحانیت مسلمانان مناطق روسیه، صاحب سایت‌های رسمی خود هستند یا زمانی صاحب چنین سایت‌هایی بودند. بهترین سایت‌ها به اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارتان و نهاد مفتی قازان[16]، اداره روحانیت مسلمانان منطقه پرم[17]، اداره روحانیت مسلمانان داغستان[18] و اداره روحانیت مسلمانان نیژنی نوگورود[19] تعلق دارند. سایت اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه و شورای مفتی‌های روسیه[20] نسبتاً پر طرفدار است ولی كیفیت آن بسیار پایین است. علاوه بر ادارات مذكور، سایت‌های ادارات روحانیت مسلمانان جمهوری ماری ال، چواش، منطقه سامارا، منطقه خودمختار خانتی-مانسی (وابسته به اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه)، اداره روحانیت مركزی جمهوری چواشیا، اداره روحانیت جمهوری موردویا و جمهوری كارلیا فعالیت می‌كنند. جالب است كه نهادهای مفتی منطقه ساراتوف (منطقه ولگا) و اداره روحانیت مسلمانان بخش آسیایی روسیه كه در امور اجتماعی بسیار فعال هستند، سایت رسمی خود را ندارند.

از سازمانهای سیاسی و اجتماعی مسلمانان تنها سازمان «میراث اسلامی روسیه» سایت[21] خود را حفظ كرده است ولی در گذشته سازمان‌های «رفاه» و «مجلس» نیز سایت داشتند. در بخش روسی اینترنت همچنین سایت‌های متعدد بنگاه‌های انتشارات اسلامی، فروشگاه‌های اینترنتی، سرویس‌های آشنایی و نكاح، پایگاه‌های برای مسلمانان مبتدی و منابع جریان‌های غیرسنتی اسلامی وجود دارند.

برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر

ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه