مدارس و مؤسسات آموزشي مسلمانان روسیه

قبل از دوره شوروي جامعه اسلامي روسيه به اندازه كامل از مؤسسات روحاني اسلامي سطح متوسط و عالي برخوردار بود. سطح تحصيل در مدارس قازان، اوفا و اورنبورگ به قدري بالا بود كه امكان تربيت متخصصين درجه عالي در زمينه علوم الهي را هم مي‌داد. البته فارغ التحصيلان مدارس كمتر شناخته شده نيز به زبان ادبي عربي تسلط كامل داشتند و مي‌توانستند به اين زبان بنويسند و صحبت كنند. شبكه مدارس و مكاتب (مدارس ابتدايي) اسلامي در همه مناطق سكونت متراكم مسلمانان وجود داشت كه در اين شرايط هر شخص پيرو اسلام مي‌توانست تحصيلات اسلامي خوبي كسب كند.
يك مدرسه مي‌توانست چهار درجه از ابتدايي تا عالي داشته باشد. طلبه بعد از اتمام مرحله سوم آموزش از حق تدريس برخوردار مي‌شدند. مدرسه «محمديه» قازان كه در سال 1992 توسط مفتي عالمجان بارودي و به افتخار پدرش نامگذاري شد (73)، از بالاترين سطح محبوبيت برخوردار بود. صدها نفر از نخبگان تاتار در اين مدرسه تحصيل كرده و در علوم ديني و در رشته‌هاي غير ديني دانش خوبي را كسب كرده بودند. رشته‌هاي تحصيلي مدرسه محمديه شامل زبان و ادبيات تاتاري، روسي، عربي و فارسي، جبر، رسم فني، فيزيك، جغرافيا، فلسفه، منطق، روان‌شناسي، علوم تربيتي، حقوق و طب بود.
غير از «محمديه»، مدرسه «قاسميه» قازان، مدرسه «عاليه» اوفا، مدرسه «حسينيه» اورنبورگ و مدرسه «رسوليه» تروئيتسك از شهرت و محبوبيت زيادي برخوردار بودند. تراكم مدارس ابتدايي و متوسط هم بسيار بالا بود. در آستانه انقلاب اكتبر 1917 در استان قازان 900 مدرسه وجود داشت و در استان اورنبورگ 344 مدرسه.
اوايل قرن 20 اصلاحات نظام آموزش اسلامي شروع شد كه به معرفي اصول جديد آموزش انجاميد. پيروان اين نظام جديد آموزشي كه «جديديون» ناميده شدند، به اروپايي كردن نظام آموزشي دعوت مي‌كردند ولي با مقاومت از سوي ائمه محافظه‌كار موسوم به «قديميون» روبرو مي‌شدند. حكومت شوروي به رويارويي آن‌ها پايان داد و تا سال 1939 همه مدارس اسلامي در خاك روسيه را تعطيل كرد.
تا سال 1989 مسلمانان اتحاد شوروي مي‌توانستند تنها در جمهوري ازبكستان در مدرسه تخصصي متوسط «ميرعرب» (كه از سال 1945 فعاليت مي‌كند) و در انستيتوي عالي اسلامي تاشكند (از سال 1971 كار مي‌كند) تحصيل كنند. سهميه مسلمانان فدراسيون روسيه براي تحصيل در اين مدارس چندان بالا نبود. همين امر باعث شد كه در آغاز مرحله احياي اسلام در روسيه تعداد ائمه تحصيل كرده به چند ده نفر محدود شود. بعضي رهبران روحاني و از جمله مفتي طلعت تاج‌الدين موفق به كسب تحصيلات عالي اسلامي در كشورهاي اسلامي دوست اتحاد شوروي شده بودند.
در سال 1988 بر اساس كلاس‌هاي زبان عربي وابسته به مسجد جامع مسكو، مدرسه «اسماعيليه» افتتاح شد كه اولين مؤسسه آموزشي اسلامي در فدراسيون روسيه شد. در سال 1989 در شهر اوفا مدرسه «رضاءالدين فخرالدين» دائر شد و يك سال بعد در قازان مدرسه «زاكابانويه» (سپس نام آن به مدرسه عالي اسلامي قازان به نام هزارمين سالگرد اسلام تغيير كرد) تأسيس شد. اين مدرسه از سال 1992 فعاليت تمام عيار خود را شروع كرد. تا سال 1991 مدارس ابتدايي و متوسط همچنين در داغستان و چچن مدارس ابتدايي و متوسط به وجود آمدند.
بعد از فروپاشي اتحاد شوروي مسلمانان روسيه با مسأله بسيار جدي تربيت ائمه روبرو شدند كه نه دهها نفر بلكه صدها و هزاران نفر از آن‌ها لازم بود. مدارس موجود در روسيه نمي‌توانستند حتي 5% احتياج به نيروي روحاني را ارضا كنند در حالي كه مدرسه «مير عرب» بخارا و انستيتوي اسلامي تاشكند از دسترس مسلمانان روسيه خارج شدند. در اين شرايط دشوار مسلمانان كشورهاي عربي به برادران ايماني روس خود امكان تحصيل رايگان را دادند. البته، نمي‌توان گفت كه همه آن‌ها از روي نيات خيرخواهانه رفتار كرده باشند. بنيادهاي وهابي كه به عوامل نفوذ خود در منطقه‌اي كه قبلاً بر روي آن‌ها بسته بود، احتياج داشتند، حاميان مالي اساسي اين برنامه بودند.
بخش عمده دانشجويان در سالهاي 1992-1990 راهي مراكز خارجي شدند كه تا سال 1994 اولين ائمه تحصيل كرده‌اي از آنجا برگشتند كه برادران ايماني محلي، آن‌ها را علماي بزرگ مي‌پنداشتند. همين افراد مبتكر ايجاد شبكه‌اي از مدارس روحاني در جهت احياي نظام آموزش اسلامي در روسيه شدند.
تا سال 1996 در وزارت دادگستري روسيه حدود 30 مدرسه متوسط و عالي به ثبت رسيدند كه اين ارقام نسبتاً بالا به نظر مي‌آمد. در سال 1995 در قازان مدرسه «محمديه» به عنوان مؤسسه آموزشي عالي روحاني احيا شد. مدارس روحاني متوسط در شهرهاي نابرژني چلني، آلمتيفسك، نيژنه كامسك، نورلات، بوئينسك (تاتارستان) اوكتيابرسكي (جمهوري باشقيرستان)، بوگوروسلان (منطقه اورنبورگ)، اوليانوفسك، ساراتوف، نيژني نوگورود و تومن افتتاح شدند. مدرسه «عاليه» در اوفا و مدرسه «حسينيه» در اورنبورگ احيا شدند.
بيشترين رشد تعداد مدارس روحاني در داغستان مشاهده مي‌شد، به طوري كه تا سال 2000 مدارس متوسط و عالي اسلامي تقريباً در هر شهر و قصبه بزرگ اين جمهوري دائر شده بودند. معروف‌ترين آن‌ها دانشگاه اسلامي شمال قفقاز و دانشگاه امام شافعي، دانشگاه اسلامي سيف‌الله قاضي در بويناكسك، انستيتوي سيد محمد ابو بكروف، انستيتوي امام شامل در شهر خاساويورت و انستيتوي اسلامي «نور الارشاد» به نام سعيد افندي در قصبه «چيركي» ناحيه بويناكسك جمهوري داغستان هستند.
در سال 1998 در شهر قازان «دانشگاه اسلامي روسيه» افتتاح شد كه بايستي دانشگاه اصلي اسلامي كشور شود. از سال 1999 دانشگاه اسلامي مسكو به رقابت با آن پرداخت كه بر اساس مدرسه «اسماعيليه» (1998) و كالج عالي روحاني اسلامي مسكو (1994) تأسيس شد. دانشگاه اسلامي روسيه ساختمان‌هاي لازم را به صورت رايگان و دانشگاه اسلامي مسكو با حق اجراي بسيار پايين دريافت كرد. همين امر همراه با كمك‌هاي مالي سخاوتمندانه مقامات رسمي كشور و حاميان مالي خارجي نويد دورنماي درخشان توسعه اين مؤسسات آموزشي را مي‌داد.
فرق اساسي بين دانشگاه اسلامي روسيه و دانشگاه اسلامي مسكو در نحوه آموزش نهفته شده بود. در حالي كه فارغ التحصيلان دانشگاه اسلامي مسكو مدرك پايان تحصيل كارشناسي علوم ديني و شرق‌شناسي را دريافت مي‌كردند، دانشگاه اسلامي روسيه تا سال 2002 فقط متخصصين علوم ديني در رشته‌هاي «امام خطيب، استاد علوم شرعي و زبان عربي» و «امام خطيب، استاد علوم قرآني و زبان عربي» را تربيت مي‌كرد. تنها در سال 2002 براي اولين بار دانشجويان به دانشكده علوم ديني دانشگاه اسلامي روسيه پذيرفته شدند كه در اين دانشكده كارشناسان غير روحاني علوم ديني تربيت مي‌شوند. دانشگاه اسلامي روسيه اولين دانشگاه روسيه شده است كه علماي اسلامي را آماده مي‌كند.
با اين وجود، مؤسسات آموزشي مذكور با مسايل زيادي روبرو مي‌شدند. ايلدوس زاهدولين، رئيس دانشگاه اسلامي روسيه در سال 2006 نوشت: «از جمله مشخصات دانشگاه اسلامي مسكو، شمار قليل دانشجويان است… با وجود اينكه تعداد دانشجويان دانشگاه اسلامي روسيه هم كم نيست، فارغ التحصيلان آن زياد نيستند. در حال حاضر در دانشكده‌هاي مذهبي دانشگاه اسلامي روسيه در سال اول 36 نفر تحصيل مي‌كنند، در سال دوم 18 نفر، در سال سوم 12 نفر، در سال چهارم 13 نفر. تعداد فارغ التحصيلان سال‌هاي گذشته هم چندان زياد نيست: 14 نفر در سال 2002، 8 نفر در سال 2003، 14 نفر در سال 2004، 8 نفر در سال 2005. اين بهره دهي كم باعث مي‌شود كه بهاي تمام شده تربيت طلاب دانشگاه اسلامي روسيه بيش از حد بالا باشد».
واقعاً، تعداد فارغ التحصيلان دانشگاه اسلامي مسكو و دانشگاه اسلامي روسيه به قدري ناچيز است كه بهاي آمادگي يك متخصص در اين دانشگاه‌ها شبيه به آمادگي خلبان فضانورد است. سطح تحصيلات در اين دو دانشگاه اسلامي اساسي كشور مناسب نبود. رئيس دانشگاه اسلامي مسكو بي‌كفايتي حرفه‌اي از خود نشان داد در حالي كه در دانشگاه اسلامي روسيه بخش عمده استادان تخصص كافي نداشتند.
ايلدوس زاهدولين درباره اين مسأله نوشت: «در هيأت علمي سابق دانشگاه كساني با تحصيلات عالي مذهبي وجود نداشتند. آن‌ها همچنين از تجربه فعاليت تدريسي يا مديريتي در دانشگاه غير مذهبي برخوردار نبودند زيرا تحصيلات عالي غير مذهبي نداشتند». در آن زمان در ميان 69 رئيس دانشگاه‌ها، انستيتوها، مدارس و كالج‌هاي اسلامي روسيه، تنها مقصود صادقوف رئيس انستيتوي علوم الهي و دين‌شناسي ماخاچ‌قلعه به نام مما-دبير، درجه علمي دولتي داشتند.
تا سال 2002 معلوم شده بود كه دانشگاه اسلامي مسكو، دانشگاه اسلامي روسيه و ساير دانشگاه‌هاي اسلامي نمي‌توانند مسأله تربيت نيروي متخصص براي اسلام سنت‌گرا را حل كنند. سطح آموزش در اين مؤسسات آموزشي امكان آمادگي فقط ائمه ساده را مي‌داد كه در نكات باريك عقيده، فقه و احاديث اسلامي تبحر چنداني ندارند. و اين در حالي است كه امت اسلامي روسيه به علما و فقهاي درجه عالي نياز دارد كه بتوانند در آينده قشر نخبه رهبران مسلمانان را تشكيل دهند و در سطح شايسته‌اي با وهابيون و پيروان فرقه‌هاي ديگر بحث كنند و از مباني اسلام معتدل دفاع كنند. متخصصين انگشت‌شمار اين سطح بالا كه طي 20 سال اخير ظاهر شده‌اند، مجبور شدند در خارج از كشور كسب تحصيل بكنند زيرا در روسيه كسي نبود كه براي آن‌ها امكانات آموزشي را فراهم كند. آذر علي‌يف دبير شوراي مذاهب جامعه مشترک المنافع و عالم نامدار اسلامي در اين مورد اظهار داشت: «با وجود اينكه در سالهاي اخير در روسيه مدارس و دانشگاه‌هاي اسلامي زيادي افتتاح شده‌اند، كيفيت تحصيل و در اين موسسات آموزشي و سطح معلومات دانش‌آموختگان آن‌ها واجد شرايط نيست».
وضعيت آموزش اسلامي رو به وخامت گذاشته بود. در بسياري از مدارس اسلامي روند آموزش بر اساس رهنمودهاي مذاهب غير سنتي براي روسيه جريان داشت. بعضي از مدارس اسلامي به پايگاه‌هاي افراطيون و تروريست‌ها تبديل شدند. مقامات رسمي كشور در رابطه با جنجال‌هاي مربوط به فعاليت مدرسه «يولديز» شهر نابرژني چلني ابراز نگراني كردند. اين مدرسه اوايل سالهاي 1990 تحت كنترل سازمان افراطي «طيبه» قرار گرفت. و اما فارغ التحصيلان مدرسه «الفرقان» شهر بوگوروسلان در پر آوازه‌ترين اعمال تروريستي سال‌هاي اخير شركت كردند. معلوم شده است كه دولت بايد به مسلمانان كمك كند نظام آموزشي اسلامي را تنظيم كنند. رهبران اسلام سنتي هم بارها از مقامات رسمي كشور اين درخواست را كرده بودند.
ولاديمير پوتين رئيس جمهور وقت روسيه 21 مي‌و 16 ژوئن 2002 دو دستور صادر كرد كه ناظر بر طراحي تدابير لازم جهت «ارائه كمك سازماني، مالي و اسلوبي به توسعه آموزش ديني و قبل از همه آموزش اسلامي» و افتتاح دانشگاه اسلامي غير ديني در مسكو بودند. وزارت آموزش به عنوان مجري اساسي اين دستورات تعيين شده بود.
در جريان هماهنگي‌هاي طولاني تصميم گرفته شد در انستيتوي كشورهاي آسيا و آفريقا (دانشگاه دولتي مسكو) مركز آكادميك تاريخ و فرهنگ اسلامي افتتاح شود و سالي 30 نفر دانشجو (10 نفر از اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه، 10 نفر از شوراي مفتي‌هاي روسيه و 10 نفر از مركز هماهنگي مسلمانان شمال قفقاز) براي تحصيل در اين مركز پذيرفته شوند. ولي دو سال بعد اين پروژه آزمايشي متوقف شد زيرا استادان و رياست انستيتوي كشورهاي آسيا و آفريقا از دانش پايه پايين دانشجويان مركز و ناسازگاري رفتار آن‌ها با زندگي يك دانشگاه غيرمذهبي شكايت كردند. در سال 2005 تصميم گرفته شد فرصت‌هاي آموزشي براي مسلمانان در دانشگاه زبان‌شناسي مسكو، دانشگاه نيژني نوگورود و دانشگاه علوم انساني «سمولني» سن پترزبورگ سهميه‌بندي شوند (در مجموع 30 دانشجو پذيرفته مي‌شدند) ولي اين تدبير به سالم‌سازي نظام آموزشي اسلامي كشور كمك چنداني نكرد.
در سال 2006 مجموعه جديد اقدامات در جهت حل بحران نظام آموزش اسلامي طراحي شد. مطابق آن، قرار بود 5 مركز دانشگاهي به عنوان هسته آموزش اسلامي روسيه در مسكو، قازان، اوفا، ماخاچ‌قلعه و نالچيك افتتاح شوند. دانشگاه اسلامي مسكو وابسته به اداره روحانيت مسلمان بخش اروپايي روسيه، دانشگاه اسلامي روسيه (اداره روحانيت مسلمانان تاتارستان)، دانشگاه اسلامي روسي به نام رضاءالدين فخرالدين (اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه)، مركز دانشگاهي آموزش و علم اسلامي شمال قفقاز (اداره روحانيت مسلمانان داغستان) و انستيتوي اسلامي كاباردا-بالكاريا وابسته به اداره روحانيت مسلمانان اين جمهوري به عنوان اماكن اجراي اين برنامه انتخاب شده بودند. قرار است جنب هر يك از دانشگاه‌هاي جديد 7-4 مدرسه متوسط تخصصي (جمعاً 30 باب مدرسه) ايجاد شوند در حالي كه مؤسسات آموزشي اسلامي ديگر بايد منحل شوند. به منظور اجراي اين پروژه بزرگ بنياد حمايت از فرهنگ، علم و آموزش اسلامي تأسيس شد. در حال حاضر اين بنياد براي دانشجويان مؤسسات آموزشي ديني اسلامي و دانشجويان دانشگاه‌هاي ديگري كه بر اساس برنامه خاصي آموزش مي‌بينند، ايجاد شده است و در آينده قرار است به دانشگاه‌هاي جديدي اسلامي كمك كند.
اگر اين پروژه بلندمدت و پرهزينه به موفقيت برسد، آموزش اسلامي در روسيه مي‌تواند نفس تازه‌اي بكشد و به سطح عمومي جهاني نزديك شود زيرا فعلاً سطح آن را نمي‌توان رضايت‌بخش دانست.
3 مارس سال 2005 در جلسه شوراي مفتي‌هاي روسيه تصميمي درباره تشكيل شوراي آموزش اسلامي تحت رياست مراد مرتضين، رئيس دانشگاه اسلامي مسكو اتخاذ شد. 30 مارس سال 2005 اين شورا استاندارد واحد آموزش عالي مذهبي اسلامي را تصويب كرد كه شامل وصف كامل رشته «علوم ديني اسلامي» بود و امكان دريافت حرفه رسمي «خطيب – امام خطيب – استاد» را مي‌داد. ولي اين استاندارد آموزشي در عمل فقط در دانشگاه‌هاي وابسته به شوراي مفتي‌هاي روسيه مورد استفاده قرار گرفت در حالي كه مراكز اسلامي ديگر كشور حاضر نبودند سندي را كه مرتضين طراحي كرد، قبول كنند.
در حال حاضر در روسيه گرايش كاهش تعداد مؤسسات آموزشي اسلامي مشاهده مي‌شود. اين روند به خصوص در جمهوري تاتارستان به چشم مي‌خورد كه آنجا از سال 2000 روند ادغام مدارس اسلامي در جريان است. در سال 2000 بر اساس مدارس يولديز، تنزيله، اخلاص، نور‌الدين و ايمان مدرسه عالي اسلامي نبرژني-چلني ايجاد شد. و سپس انستيتوي اسلامي «فخر‌الدين» و مدرسه آزناكاي به مدرسه متوسط اسلامي آلمتيفسك تبديل شدند. از سال 2002 مدرسه «الفرقان» بوگوروسلان، انستيتوي اسلامي اوليانوفسك (كالج تاتاري-عربي اوليانوفسك)، كالج «رسول اكرم» زلنوگراد منحل شدند. فعاليت مدرسه «يمباي» منطقه تومن براي مدت چند سال به حال تعليق در آمد، مجوز فعاليت آموزشي مدرسه «ابو حنيفه» وابسته به مسجد جامع سارانسك فراخوانده شد و نيز شبكه گسترده كالج‌هاي تاتاري-تركي كه شامل بيش از 20 مدرسه متوسطه از مايكوپ تا اولان-اوده بود، منحل شد. در مجموع اوايل سال 2007 در روسيه 75 موسسه آموزشي متوسط و عالي اسلامي به ثبت رسيده بودند در حالي كه تعداد كلي آن‌ها معادل 229 واحد (26 موسسه آموزش عالي و 203 مدرسه متوسط اسلامي) بود.
در سال 2005 دانشگاه اسلامي روسيه و دانشگاه اسلامي مسكو با مشكلات جدي روبرو شدند. 19 سپتامبر سال 2005 سرويس فدرال نظارت بر آموزش و علم از تمديد مجوز فعاليت مذهبي آموزشي دانشگاه اسلامي روسيه خودداري كرد؛ زيرا اين دانشگاه «مؤسسه آموزش عالي حرفه‌اي» و غير ديني است و طبق قانون فدرال «درباره آزادي وجدان و اتحاديه‌هاي مذهبي» حق ندارد روحانيون و پرسنل مذهبي را تربيت كند. در پي اين تصميم، موقعيت حقوقي دانشگاه اسلامي نامشخص شد. بعد از مذاكرات و گذشت‌هاي مختلف، اوضاع پيرامون اين دانشگاه تا حدودي سالم‌سازي شده و روند عادي آموزشي از سر گرفته شد. رفيق محمدشين محقق معتبر اسلام‌شناس به مقام رئيس اين دانشگاه منصوب شد. در سال‌هاي 2007-2005 دانشگاه اسلامي مسكو يك سري جنجال‌ها را تجربه كرد كه از عدم بازپرداخت وام‌هاي بزرگ توسط رئيس دانشگاه، اتهامات به استفاده نادرست از ساختمان دانشگاه كه نزديك بود به بيرون كردن دانشگاه از ساختمان آن منجر شود، نشأت مي‌گرفت. همچنين كتاب آموزشي «مباني علوم قرآني» از زير چاپ در آمد كه مؤلف آن مراد مرتضين، به تحريف مكتب اسلام و عدم آگاهي به مباني زبان عربي متهم شد.
هر يك از موسسات آموزشي اسلامي براي تدريس از مجموعه خاص كتاب‌ها استفاده مي‌كند. براي مثال، در پايگاه اطلاع‌رساني دانشگاه اسلامي روسيه در قازان فهرست كتاب‌هاي تأييد شده براي طلاب آينده به قرار ذيل است:
– تاريخ اديان. به قلم آتسامبا، بيكتميروا، داويدوف. مسكو، 2004
– اخلاق و آداب اسلامي. قازان، 1994.
– كتاب درسي زبان عربي به قلم شربت‌اف. مسكو، 2000.
– برنامه مطالعه علوم شرعي. مسكو، انتشارات بنياد «ابراهيم بن عبد العزيز آل ابراهيم»، 1999.
– مباني عقيده اسلامي. مجموعه مطالب. مسكو، انتشارات بنياد «ابراهيم بن عبد العزيز آل ابراهيم»، 1998.
– محمد الهاشمي. شخصيت مسلمان مطابق با قرآن كريم و سنت نبوي. مسكو، انتشارات بنياد «ابراهيم بن عبد العزيز آل ابراهيم»، 1999.
– فن تجويد به قلم عالمجان البارودي، قازان. سال 1999.
در اين زمينه استاندارد واحد رعايت نمي‌شود. معمولاً مؤسسات آموزشي اسلامي از كتبي كه خودشان منتشر مي‌كنند يا از ادبيات رايج سلفي براي مبتديان استفاده مي‌كنند. از جمله مي‌توان از كتاب‌هاي زير نام برد:
– استقامت شخص مسلمان. مسكو، 1997.
– شخصيت مسلمان. حدود 10 نشر.
– محمد بن جميل زينو. عقيده اسلامي. مسكو، 1998.
– محمد بن جميل زينو. محسنات پيغمبر (ص). مسكو، 1998.
– محمد بن صالح العثمين. توضيح مباني ايمان. مسكو، 1999.
– محمد ابن سليمان التميمي. رد شبهات. مسكو، 1998.
– صالح ابن سليمان بن حميد. مقوله حكمت در دعوت الهي. مسكو، 1999.
– م. بهاءالدين. نماز. مسكو، 1999.
در داغستان آثار شيوخ صوفي و قبل از همه كتاب‌هاي سعيد چيركي و مريدان او تقاضاي زيادي دارد. مسلمانان تاتارستان ترجيح مي‌دهند با استفاده از كتاب‌هاي مؤلفان محلي تحصيل كنند. اينها عمدتاً كتاب‌هاي ولي‌الله يعقوبوف معاون مفتي جمهوري هستند، از جمله «نشاني‌هاي سنت» (2004)، «فعاليت خيريه و كار اجتماعي در اسلام» (2004)، «فعاليت اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان در سال 2003» (2005)، «اسلام در تاتارستان در سال‌هاي 1990» (2005)، «ميزان اسلام» (2004)، «اسلام غيررسمي تاتارستان: جنبش‌ها، جريان‌ها و فرقه‌ها» (2003)، «اساسنامه‌هاي اداره‌هاي روحانيت مسلمانان تاتارستان» (2006)، «مذهب حنفي و اهميت مبرم آن» (2004).
مدرسه اداره روحانيت مسلمانان منطقه نيژني نوگورود عمدتاً كتابهاي چاپ انتشارات محلي «مدينه» را ترجيح مي‌دهد در حالي كه دانشگاه اسلامي مسكو از آثار مراد مرتضين رئيس خود و مفتي راويل عين‌الدين استفاده بيشتري مي‌كند.
در حال حاضر وظايف اساسي در زمينه تأمين كتب درسي درجه عالي براي دانشگاه‌هاي اسلامي بر عهده دانشگاه دولتي زبان‌شناسي مسكو گذاشته شده است كه در سال 2008 مفصل‌ترين كتاب درسي زبان عربي به اهتمام و. لبدف و بولوتوف و نيز «تاريخ ادبيات عربي» به قلم م. نيكلايوا، دائره المعارف موضوعي «اسلام در روسيه معاصر» (نوشته رمان سيلانتيف) و چند منوگرافي علمي ديگر را منتشر كرد. كاركنان دانشگاه اسلامي مسكو در چارچوب اين برنامه وزارت آموزش، همچنين كتاب‌هاي درسي «درآمدي بر علوم قرآني» و «قرآن شناسي» نوشته مراد مرتضين، «آموزش اسلامي» به قلم حبيب‌اللينا و «اسلام‌شناسي» به اهتمام مرتضين را منتشر كرده است.
دانشگاه‌هاي اسلامي روسيه همچنين از كتاب‌هاي ذيل استفاده زيادي مي‌كنند:
– الشهرستاني. كتاب نحل و فرق. (مسكو، 1984).
-بليايف. فرق اسلامي (مسكو، 1957).
– واسيليف. تاريخ اديان شرقي (مسكو، 1997).
– واسيليف. پيروان پاكيزگي اسلام (مسكو، 1974).
– عين‌الدين، مرتضين. نجات در دعا. (مسكو 1997).
– عين‌الدين. مباني اسلام. كتاب درسي براي استادان مؤسسات آموزشي اسلامي. (مسكو، 2004).
– انجيل بارنابا (مسكو، 2005).
– اسلام: شرح تاريخي. (مسكو، 1991).
– اسلام. دائره المعارف (مسكو. 1991).
– اسلام در سرزمين امپراطوري سابق روسيه. (مسكو، 1999-1998).
– تروفيمچوك. تاريخ اديان در روسيه. (مسكو، 2000).
– گ. كريموف. شريعت. (مسكو، 1999).

مدارس و مؤسسات آموزشي
در حال حاضر مؤسسات آموزشي اسلامي روسيه به 4 دسته تقسيم‌بندي مي‌شوند:
1- مكاتب ابتدايي مذهبي؛
2- مدارس و كالج‌هاي توسط اسلامي؛
3- مدارس عالي و انستيتوهاي اسلامي؛
4- دانشگاه‌هاي اسلامي.
شرح مهم‌ترين موسسات آموزشي اسلامي روسيه در ذيل مي‌آيد.

مدرسه «زاكابانويه» (قازان)
نام كامل: مدرسه عالي شهر قازان به نام هزارمين سالگرد اسلام در تاتارستان (مدرسه زاكابانويه).
موقعيت حقوقي: مدرسه عالي مذهبي وابسته به اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان.
رئيس: الياس زيگانشين.
دوره تحصيلي: 5 سال.
تعداد طلاب: تا 100 نفر.
ويژگي‌هاي تحصيل: قريب به 60% ائمه جمهوري تاتارستان فارغ التحصيل اين مدرسه هستند. در اين مدرسه علاوه بر رشته‌هاي عادي، رشته زنبورعسل‌داري به عنوان حرفه دوم تدريس مي‌شود. آموزش شبانه و از راه مكاتبه نيز پيش‌بيني شده است.
تاريخچه مختصر: مدرسه زاكابانويه كه در سال 1990 جنب مسجد «زاكابانويه» تأسيس شد، دو سال بعد فعاليت تمام عيار خود را شروع كرد و به اولين مدرسه عالي اسلامي در روسيه نوين تبديل شده است. نام رسمي مدرسه به افتخار مراسم هزارمين سالگرد اسلام آوردن بلغارستان ولگا كه در سال 1989 برگزار شد، دريافت شد.
آدرس: 420107، قازان، خيابان هادي تاكتاش، 26، تلفن: 2375103 (843).

دانشگاه اسلامي امام العشري (خاساويورت)
موقعيت حقوقي: مؤسسه عالي آموزشي غير دولتي.
رئيس: محمد دبير عمرحاجي‌اف
تعداد طلاب: حدود 200 نفر.
ويژگي‌هاي تحصيل: تدريس عميق رشته‌هاي ديني و فقدان رشته‌هاي غير مذهبي. تدريس به زبان‌هاي آواري و عربي صورت مي‌گيرد.
تاريخچه مختصر: اين دانشگاه اسلامي در سال 2002 از وزارت آموزش مجوز فعاليت تحصيلي را دريافت كرد. امام العشري، فقيه معتبر اسلامي قرن 10 است كه در شكلگيري نظريه تسنن معاصر، سهم بزرگي ايفا كرد.
آدرس: شهر خاساويورت، خيابان بويناكسكي، 115.

دانشگاه اسلامي امام شافعي (ماخاچ‌قلعه).
موقعيت حقوقي: مؤسسه عالي آموزشي غير دولتي وابسته به اداره روحانيت مسلمانان داغستان.
رئيس: مرتوض‌علي قره‌چايف
مدت تحصيل: 5 سال، با احتساب دوره آمادگي 7 سال.
تعداد طلاب: حدود 250 نفر.
ويژگي‌هاي تحصيل: تدريس عميق رشته‌هاي ديني و فقدان رشته‌هاي غير مذهبي. در سال‌هاي آخر آموزش به نقد وهابيت و ساير جريان‌هاي افراطي اسلام توجه خاصي مبذول مي‌شود.
تاريخچه مختصر: دانشگاه اسلامي امام شافعي در سال 1991 بر اساس يك مدرسه متوسطه افتتاح شد. ابتدا نام محمد افندي اليراقي، اولين شيخ نقش‌بندي داغستاني به آن داده شد، سپس نام ساده «انستيتو» به كار گرفته شد و در مرحله بعدي آن را به افتخار امام شافعي، بنيانگذار مذهب شافعي تسنن نامگذاري كردند.
آدرس: شهر ماخاچ‌قلعه، خيابان لنين، 14.

مدرسه «ماهنور» (نيژني نوگورود)
نام كامل: مدرسه اسلامي «ماهنور» نيژني نوگورود
موقعيت حقوقي: مؤسسه آموزشي متوسط حرفه‌اي غيردولتي وابسته به اداره روحانيت مسلمانان نيژني نوگورود
رئيس: دمير محي‌الدين‌اف، دكتر علوم سياسي.
مدت تحصيل: 2 سال و 10 ماه، تحصيل شبانه 3 سال و 6 ماه، به صورت مكاتبه 3 سال و 10 ماه.
تعداد طلاب: دهها نفر.
ويژگي‌هاي آموزش: تخصص در تربيت ائمه براي اداره روحانيت مسلمانان نيژني نوگورود، در بعضي روستاهاي منطقه نيژني نوگورود شعبه‌هاي خود را افتتاح كرده است.
تاريخچه مختصر: ساختمان مدرسه «ماه‌نور» از محل كمك‌هاي خيريه رشيد بايازيتوف، متولد شهرستان سرگاچ منطقه نيژني نوگورود، ساخته شده و به افتخار مادر اين خير نيكوكار تاتار نامگذاري گرديد. مراسم با شكوه افتتاح مدرسه 29 اكتبر 1994 برگزار شد.
آدرس: 6030124، نيژني نوگورود، خيابان كازانسكاياي نابرژنايا، 6
پايگاه اطلاع‌رساني و ايميل: http://www.islamnn.ru, e-mail: mosqsnn@sandy.ru

دانشگاه اسلامي روسيه (قازان)
موقعيت حقوقي: مؤسسه عالي آموزشي غير دولتي وابسته به اداره روحانيت مسلمانان وابسته به اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان و شوراي مفتي‌هاي روسيه.
رئيس: دكتر رفيق محمدشين.
دوره تحصيلي: 4 سال.
تعداد طلاب: حدود 150 نفر.
ويژگي‌هاي آموزش: دانشگاه اسلامي روسيه در تربيت ائمه خطيب، استادان زبان عربي، علوم شرعي و قرآني و متخصصين علوم ديني تخصص دارد. در چارچوب دانشگاه اسلامي روسيه سه دانشكده قرآن، شريعت و علوم ديني و نيز دوره آمادگي و مركز تربيت حافظان قرآن فعاليت مي‌كنند. فارغ التحصيلان دانشكده علوم ديني مدرك دولتي پايان تحصيل را دريافت مي‌كنند.
تاريخچه مختصر: دانشگاه اسلامي روسيه در سال 1998 به ابتكار اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان تأسيس شد. اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان، شوراي مفتي‌هاي روسيه و انستيتوي تاريخ آكادمي علوم تاتارستان مؤسسين آن بودند. مفتي عثمان اسحاق‌‍‌اف رئيس اداره روحانيت مسلمانان تاتارستان. اولين رئيس دانشگاه اسلامي روسيه شده بود. در سال 2000 در چارچوب دانشگاه اسلامي روسيه دانشكده علوم ديني ايجاد شد و اين دانشگاه اولين دانشگاه روسي شد كه كارشناسان علوم ديني اسلامي را تربيت مي‌كند.
19 سپتامبر سال 2005 سرويس فدرال نظارت بر آموزش و علم از تمديد مجوز فعاليت مذهبي آموزشي دانشگاه اسلامي روسيه خودداري كرد زيرا اين دانشگاه «مؤسسه آموزش عالي حرفه‌اي» و غير ديني است و طبق قانون فدرال «درباره آزادي وجدان و اتحاديه‌هاي مذهبي» حق ندارد روحانيون و پرسنل مذهبي را تربيت كند. در پي اين تصميم، موقعيت حقوقي دانشگاه اسلامي نامشخص شد. بعد از مذاكرات طولاني پيشنهاد شد كه دانشگاه اسلامي روسيه به دو دانشگاه تقسيم شود كه يكي از آن‌ها دانشگاه اسلامي روسيه به عنوان مؤسسه آموزشي غير ديني فعاليت كند و ديگري دانشگاه اسلامي قازان ناميده شده و مؤسسه آموزشي ديني باشد. خوشبختانه، اين پيشنهاد اجرا نشد و وحدت دانشگاه اسلامي روسيه و ساختمان‌هاي آن حفظ شد. 3 آوريل سال 2007 پروفسور رفيق محمدشين، دانشمند معتبر اسلام‌شناس غير روحاني به مقام رئيس دانشگاه اسلامي روسيه منصوب شد.
آدرس: شهر قازان، خيابان گازوايا، 19.
پايگاه اطلاع رساني و ايميل: : www.e-riu.ru
e-mail: info@e-riu.ru

دانشگاه اسلامي شمال قفقاز به نام شيخ محمد عارف افندي (ماخاچ‌قلعه)
رئيس: احمد عبدالله‌يف، مفتي داغستان.
دوره آموزشي: 5 سال، با احتساب دوره آمادگي 7 سال.
تعداد طلاب: تا 200 نفر.
ويژگي‌هاي تحصيل: در دانشگاه اسلامي شمال قفقاز چهار گروه تصوف، فقه، زبان عربي و علوم انساني ايجاد شده است. همچنين يك مدرسه متوسطه جنب دانشگاه اسلامي شمال قفقاز فعاليت مي‌كند كه نقش دوره آمادگي را ايفا مي‌كند. بيش از 30% طلاب دانشگاه اسلامي شمال قفقاز همزمان در دانشگاه‌هاي غير مذهبي دولتي تحصيل مي‌كنند.
تاريخچه مختصر: 24 ژانويه 2002 مدرسه وابسته به مسجد جامع مركزي شهر ماخاچ‌قلعه به دانشگاه اسلامي شمال قفقاز تبديل شده و مجوز مربوطه را از وزارت آموزش فدراسيون روسيه دريافت كرد. محمد عارف (1976-1901) يكي از معتبرترين شيوخ صوفي داغستان مي‌باشد.
آدرس: ماخاچ‌قلعه، خيابان داخادايف، 136، ناحيه مسجد مركزي.
پايگاه اطلاع رساني: http://www.mufti.ru/

دانشگاه اسلامي شمال قفقاز به نام ابو حنيفه (نالچيك)
نام كامل: دانشگاه اسلامي شمال قفقاز به نام ابو حنيفه (تا سال 2007 – انستيتوي اسلامي كاباردا – بالكاريا)
موقعيت حقوقي: مؤسسه عالي آموزشي غيردولتي اداره روحانيت مسلمانان جمهوري كاباردا – بالكاريا
رئيس: شرف‌الدين چوچايف
دوره تحصيلي: 5 سال
تعداد طلاب: حدود 150 نفر.
ويژگي‌هاي آموزش: پسران و دختراني به اين دانشگاه قبول مي‌شوند كه علاوه بر رشته‌هاي اساسي مي‌توانند حرفه‌هاي خياطي و تعمير خودرو را ياد بگيرند. در سال 2003 برنامه آموزشي دانشگاه اسلامي شمال قفقاز توسط وزارت آموزش روسيه به عنوان بهترين برنامه آموزشي دانشگاه‌هاي اسلامي كشور شناخته شد. دوره دوساله زبان عربي جنب اين دانشگاه فعاليت مي‌كند.
نشاني: جمهوري كاباردا-بالكاريا، شهر نالچيك، خيابان كاباردينسكايا، 75.

مركز دانشگاهي آموزش و علم اسلامي شمال قفقاز (ماخاچ‌قلعه)
نام كامل: مركز دانشگاهي آموزش و علم اسلامي شمال قفقاز (تا سال 2007 – انستيتوي علوم ديني و مذهب‌شناسي به نام محمد دبير الروچي).
موقعيت حقوقي: مؤسسه عالي آموزشي غيردولتي
رئيس: دكتر مقصود صادقوف
دوره تحصيلي: 5 سال.
تعداد طلاب: بيش از 500 نفر.
ويژگي‌هاي آموزش: دانشجويان براي تحصيل در رشته‌هاي «علوم ديني» و «حسابداري، آناليز و بازرسي مالي» پذيرفته مي‌شوند. بر مطالعه اديان غير از اسلام تأكيد مي‌شود. دانشجويان بدون توجه به ديني كه دارند، پذيرفته مي‌شوند، در ميان استادان ميزان اشخاص داراي درجات علمي نسبتاً بالاست. در چارچوب اين مركز دانشگاهي دانشكده‌هاي علوم ديني، اقتصاد و زبان‌شناسي فعاليت مي‌كنند.
تاريخچه مختصر: انستيتوي علوم ديني و مذهب‌شناسي به ابتكار مقصود صديقوف، محقق و شخصيت سياسي داغستان تأسيس شده بود. اين اولين مؤسسه آموزش عالي در داغستان است كه علماي ديني را با مدرك پايان تحصيل دولتي تربيت مي‌كند. در نوامبر سال 2004 اين انستيتو مجوز دولتي را دريافت كرد و در ماه سپتامبر 2005 اولين دانشجويان را قبول كرد. در سال 2007 به عنوان مركز دانشگاهي آموزش و علم اسلامي شمال قفقاز ثبت شد.
آدرس: 367000، جمهوري داغستان، شهر ماخاچ‌قلعه، خيابان داخادايف، 136.

دانشگاه اسلامي مسكو
موقعيت رسمي: موسسه عالي آموزشي غيردولتي وابسته به اداره روحانيت مسلمان بخش اروپايي روسيه
رئيس: مراد مرتضين
دوره آموزشي: كالج عالي اسلامي مسكو – 4 سال، دانشكده علوم ديني و شرق‌شناسي دانشگاه اسلامي مسكو – 4 سال، دانشكده آموزش متوسط تخصصي حرفه‌اي – 2 سال.
تعداد طلاب: حدود 50 نفر.
دانشگاه اسلامي مسكو مؤسسه آموزشي تركيبي است كه طلاب آن تحصيلات متوسط تخصصي و عالي روحاني را كسب مي‌كنند و نيز مي‌توانند درجه رسمي دولتي كارشناس در رشته علوم ديني(دانشكده علوم ديني) را دريافت كنند. آموزش به صورت شبانه و از راه دور (مكاتبه‌اي) نيز پيش‌بيني شده است.
تاريخچه مختصر: دانشگاه اسلامي مسكو در سال 1999 بر اساس كالج عالي روحاني اسلامي مسكو تأسيس شد. در سال 2000 شهرداري مسكو ساختمان يك مهد كودك واقع در قسمت جنوب شرقي مسكو را در اختيار اين دانشگاه گذاشت كه بعد از آن فعاليت حقيقي آن شروع شد. از سال 2005 در دانشگاه اسلامي مسكو تربيت كارشناسان در رشته علوم ديني شروع شده ولي همزمان با آن آمادگي كارشناسان در زمينه شرق‌شناسي متوقف شد.
آدرس: 109382، مسكو، خيابان «پرويزد كروا»، 12.
پايگاه اطلاع‌رساني: www.muslim.ru

مدرسه «محمديه» (قازان)
نام كامل: مدرسه عالي اسلامي «محمديه» قازان
موقعيت حقوقي: مدرسه عالي اسلامي وابسته به اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان.
رئيس: نائل يارولين
دوره تحصيلي: 5 سال.
تعداد طلاب: تا 500 نفر.
ويژگي‌هاي آموزش: مدرسه محمديه، يكي از قديمي‌ترين مدارس اسلامي روسيه است و يكي از سه دانشگاه اسلامي اساسي جمهوري تاتارستان به شمار مي‌آيد. طلاب اين مدرسه مي‌توانند همزمان تحصيلات غير روحاني كسب كنند. آموزش شبانه و از راه دور پيش‌بيني شده است.
تاريخچه مختصر: مدرسه «محمديه» در سال 1882 در شهر قازان توسط مفتي عالمجان بارودي تأسيس شده و به نام پدرش نامگذاري شد. در سال 1993 اين مدرسه فعاليت خود را از سر گرفت. در پاييز سال 1995 جنجالي بر سر اعاده ساختمان‌هاي قبلي به مدرسه رخ داد كه عاقبت آن به نفع مدرسه تمام شد.
آدرس: 420021، قازان، خياباني توكاي، 34.
پايگاه اطلاع‌رساني: http://www.muhammadiya.ru/

دانشگاه اسلامي روسيه (اوفا)
نام كامل: دانشگاه اسلامي روسيه وابسته به اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه
موقعيت حقوقي: موسسه آموزش عالي غيردولتي وابسته به اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه
رئيس: رعنات رايف، مفتي مناطق چليابينسك و كورگان
دوره آموزشي: 4 تا 6 سال.
تعداد طلاب: حدود 500 نفر.
ويژگي‌هاي آموزش: دانشگاه اسلامي روسيه وابسته به اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه دو دانشكده تربيت معلم و علوم ديني دارد. شعبه‌هاي آن در آستراخان، اورنبورگ، مناطق سامارا و اوليانوفسكي فعاليت مي‌كنند.
تاريخچه مختصر: دانشگاه اسلامي روسيه در سال 1989 توسط طلعت تاج‌الدين، کنار مسجد جامع اوفا تأسيس شد. اين مدرسه مي‌تواند وارث مدرسه «عاليه» محسوب شود كه قبل از انقلاب 1917 فعاليت مي‌كرد. تا سال 2003 نام اين مدرسه «انستيتوي اسلامي رضاءالدين فخرالدين» بود و سپس به «دانشگاه اسلامي روسيه اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه» تغيير كرد. اواخر سال 2005 رعنات رايف رئيس دانشگاه به رياست اداره روحانيت مسلمانان چليابينسك و كورگان منصوب شد. رضاءالدين فخر‌الدين (1936-1859)، مفتي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه از سال 1923 تا 1936، متفكر برجسته اسلامي است.
نشاني: 450076، شهر اوفا، خيابان چرنيشفسكي، 5.

برگرفته از: دایرة المعارف اسلام در روسیه معاصر
ترجمه به سفارش: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه