نویسنده: دمیر زینیوروویچ خیرالدین اوف[1]
نام روسی اثر: История второго мусульманского прихода москвы и его предшественников
مشخصات نشر: مسکو: صدرا، مدینه، 2019
مشخصات ظاهری: 212 ص،: مصور، جدول
شابک: 8-0169-9756-5-978
موضوع: تاریخ اسلام در روسیه
شناسه افزوده: پروفسور زایتسف، پروفسور حبوالدینوف
ویراستارعلمی: دمیر موحی الدینوف
نوبت چاپ: اول
تاریخ انتشار: 2019
شمارگان: 1000 نسخه
ناشر: انتشارات صدرا و انتشارات مدینه
موسسه همکار: شورای مفتیات روسیه، انستیتو اسلامی مسکو
این اثر با حمایت بنیاد مطالعات اسلامی ابن سینا منتشر شده است
فهرست مطالب:
- سخنان مفتی اعظم شیخ راویل عین الدین / صفحه 4
- مقدمه / صفحه 6
فصل اول : پیشینیه ای از دومین اجتماع نمازگزار مسجد مسکو
- دِربند[2] / صفحه 9
- سرای سلطان خیوه / صفحه 13
- کاخ شاهزاده قاسموویچ / صفحه 17
- سرای خاشالوف ایزمایلوف / صفحه 22
فصل دوم: دومین اجتماع مسلمان مسکو
- بدرالدین علیموف و بنیان گذاری مسجد مسلمانان / صفحه 26
- مسجد سِوتنوی بلوار[3] / صفحه 29
- مالکیت در کوچه ویپولزوف / صفحه 35
فصل سوم: دهه های اول مسجد بعد از تأسیس در کوچه ویپولزوف
- حمایت کنندگان ساخت مسجد و اولین امام جماعت / صفحه 41
- سالهای پرفراز و نشیب/ صفحه 50
- نتیجه گیری/ صفحه 60
- مستندات / صفحه 67
اثر مورد نظر با گردآوری منابع تاریخی علمی و تصاویر ارزشمند مرتبط با هر فصل؛ مخاطب را با تاریخ اولین ورود مسلمانان به مسکو از قرن هفدهم میلادی و حتی پیشتر آشنا می سازد. در این معرفی خواننده با افرادی که تاثیرگذار و بنیانگذار در شکل گیری اجتماع مسلمان مسکو بودند و تا کنون شناخته نشده اند و یا کمتر نامی از آنها آورد شده، دقیقتر آشنا می شود.
معرفی نویسنده:
نویسنده کتاب «تاریخ دومین اجتماع مسلمان مسکو»؛ دمیر زینیوروویچ خیرالدین اوف[4] متولد سال 1972 ( روسیه – شهر مسکو)، دکترای علوم تاریخ، پژوهشگر، مترجم، استاد دانشگاه و رئیس دانشگاه اسلامی مسکو است. او نویسنده آثاری مانند: «جامعه مسلمانان مسکو در قرن 17 و اوایل قرن بیستم[5]»، «اسلام در منطقه نیژگی گورود[6]» و«اسلام در مسکو؛ فرهنگ دائرالمعارفی» است و در نشر آثاری همچون «تاریخچه ای کوتاه از اسلام[7]»، «وقایع نگاری تاریخ اسلام[8]»، «حکمت اسلامی: آشنایی با تجربه زندگی اسلامی[9]»، «اسلام در فدراسیون روسیه» و … به عنوان مترجم و ویراستار فعالیت و همکاری داشته است.
مقدمه:
کتاب «تاریخ دومین اجتماع مسلمانِ مسکو» اثری تاریخی، علمی و پژوهشی است که به روایت بخشی از تاریخ اسلام در روسیه، تاریخچه ورود و حضور مسلمان در مسکو می پردازد.
به طور رسمی تاریخ اولین مهاجرت مسلمانان مسکو در مسجدی در منطقه زاماسکوارِچیه[10] ثبت شده که به سال های 1824- 1825 باز می گردد. پس از آن، دومین مهاجرت مسلمانِ مسکو در سال 1894 یعنی هفتاد سال بعد از اولین ورود به ثبت رسیده است.
در آن دوران اجتماع مسلمان نشین مسکو دارای یک زندگی مذهبی و مستقل از دیگر ساکنان مسکو بود. باور و اعتقاد اجتماع مسلمان نسبت به دین اسلام به گونه ای بود که حتی در روزهای سخت ضد دینی، فشار حکومت های آن دوران و بعد جنگ بزرگ میهنی نه تنها از بین نرفت بلکه در پایان قرن بیستم ارتباط میان اداره معنوی مسلمانان روسیه[11] و شورای مفتیان روسیه[12] با دیگر مراکز دولتیِ روسیه محکم تر شد. در نهایت مسجد جامع مسلمانان مسکو[13] در سال 1904 ساخته شد و درحال حاضر مفتی اعظم شیخ راویل عین الدین به عنوان رهبر معنوی مسلمانان روسیه برگزیده شده است. مسجد با رهبری ایشان جان تازه ای گرفته و بطور قابل توجهی فعالیت های فرهنگی مسجد و حضور مسلمانان گسترش یافته است. ناگفته نماند که هنر و معماری اسلامی این بنا، روحی متفاوت در کالبد مسجد دمیده است و سبب جذب بسیاری از غیرمسلمانان نیز شده است.
بخش ابتدایی کتاب به سخنان راویل عین الدین رهبر مسلمانان فدراسیون روسیه اختصاص یافته است.
راویل عین الدین در سخنانش به اقامتگاه های مسلمانان در مسکو از جمله؛ میسنیتسکایا[14]، سوشووسکایا[15] و میشانسکی[16] ؛ شخصیت های تاثیرگذار در ساخت مسجد جامع و افرادی که برای حفظ جایگاه مسلمانان مسکو تلاش کردند مانند؛ حبیب الله آکبولاتوف[17] ، صابیرزیان باقیروف[18] و سلیمان کریم اف[19] اشاره دارد.
او در مورد اهمیت و جایگاه مسجد جامع مسلمان مسکو در روسیه و در میان مقامات مهم کشور سخن گفت و به مراسم افتتاح مسجد جامع مسلمانان مسکو اشاره می کند که نه تنها شخصیت های مذهبی، فعالان اجتماعی، شخصیت های مهم فرهنگی بلکه شخصیت های سیاسی از جمله رئیس جمهور روسیه ولادیمیر پوتین ، روسا و معاونان پارلمان، وزراء ، سران جمهوریهای مسلمان، فرمانداران و شهردار مسکو سرگئی سابیانین نیز حضور یافتند.
روایل عین الدین ضمن اشاره به اهمیت نشرِ اثر مورد نظر به عنوان مرجعی کامل در مورد تاریخ مسلمانان مسکو، کتابهایی مانند: «اسلام در مسکو: فرهنگ دائره المعارفی»[20] که در سال 2008 منتشر شده و کتاب «مساجد قدیمی و اقامتگاه مسلمانان در جنوب مسکو»[21] چاپ سال 2015 را؛ آثاری ارزشمند و ماندگار در حوزه تاریخ اسلام دانست.
کتاب تاریخ دومین اجتماع مسلمانان مسکو حاوی گزیده ای از اسناد آرشیوی مسکو، اوفا و سنت پطربورگ در مورد تاریخچه این مهاجرت تا زمان ساخت و افتتاح مسجد جامع مسلمانان مسکو است. بنابراین این اثر تنها یک پژوهش ساده و یا نمایش تصاویر نیست، بلکه سفری علمی – پژوهشی در دل تاریخ است، تاریخ مهاجرت مسلمانان مسکو از آغاز قرن 19 و پیشتر و شناخت پیشینیانی که در این راه از هیچ خدمتی کوتاهی نکرده اند.
این کتاب در قالب یک مقدمه، پیشگفتار، سه فصل، نتیجه گیری و مستندات؛ تدوین و صورت بندی شده و با روایت تصویر و مستنداتِ لازم؛ شناختی کافی از تاریخ ورود مسلمانان به مسکو و روسیه در اختیار مخاطب قرار می دهد.
فصل نخست این کتاب به بیان تاریخچه ورود و اقامت مسلمان در مسکو از اوایل قرون وسطی اختصاص یافته است. یعنی زمانی که آنها مالک ساختمان هایی بودند که متعلق به دولت و جماعت مسلمان در مناطق کیتای گوراد[22]، مرکز شهر مسکو و کرملین بود. در آن روزگار از اردوی زرین ( خانات مغول) و هیات های متعددی از سفراء و بازرگانان مرتب به مسکو می آمدند. با گذر زمان، شرکت های بازرگانی و اقامت گاه های تجاری به تدریج در مسکو ظهور پیدا کردند. اغلب جمعیت مسلمانان در منطقه « زاماسکوارِچیه» متمرکز شده بودند و آنجا را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کردند.
اما سکونتگاه مسلمانان تنها محدود به اماکن نامبرده نمیشد، تاتارهای مسلمان در سرای سلطان خیوه و کاخ شاهزاده قاسیموف[23] اقامت داشتند و این اماکن در آن روزگار به دلیل داشتن هویت بازرگانی و اعتبار میان مردم برای مسکو از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و ارتباط بسیار نزدیکی با دولت مسکو داشتند. در حقیقت افراد تاجر، حاکمان سیاسی و خاندانِ آنها از جمله مهمانان ویژه کاخ بودند و خان دانیار[24]، شاهزاده کاراکوچ[25] و پسر او ( سال 1483) که از خانواده قاسیموف بودند در کاخ سکونت داشتند.
پس از قرون وسطی در قرن هجدهم وضعیت حضور و تعداد مسلمانان جامعه مسکو به طور قابل توجهی تغییر کرد. مرگ امام جماعت مسجد، همه گیری طاعون در سال 1771 ( که سبب بسته شدن ساختمان مسجد شد)، مهاجرت تاتارها از مناطق مختلف شهر، انتقال پایتخت به شهر سنت پطربورگ و نامناسب شدن زندگی روزمره مسلمانان در آن دوران روند رشد مسلمانان را در دوره ای کوتاه منفی کرد. اما دیواره اجتماع مسلمانان همچنان استحکام خود را حفظ کرد. در این دوره سرای «خاشالوف ایزمایلوف»[26] مکان مناسبی برای اقامت و سکونت مسلمانان بود.
در اواخر قرن هجدهم، در سال 1781 تعداد 25 تاتار که بطور دائم در مسکو سکونت داشتند، دیگر بار فعالیتهای تجاری و بازرگانی خود را در مناطق مرکزی مسکو آغاز کردند. تجارت کالاهای شرقی مانند: کاغذ، پارچه های نخی، ابریشم ، چای، خز و … آغاز شد و مسکو خریدار مناسبی برای کالاهایی از سرزمین شرق شد. به عنوان مثال کالاهایی مانند ابریشم، کاغذ و کشمش از ترکیه ( امپراطوری عثمانی) و ابریشم خام از ایران به مسکو آورده میشد.
در فصل دوم[27] موضوع شکل گیری دوباره مهاجرت مسلمانان مسکو از سال 1850 پس از فراز و نشیب اقتصادی، سیاسی و اجتماعی که در نهایت به اصلاحات دهه 1860 لغو نظام برده داری ختم شد؛ بطور مفصل بررسی شده است. تعدادی از مسلمانان که به دلیل شرایط اقتصادی نامناسب دیگر نتوانستند در روستاهای خود دوام بیاورند، به مسکو آمدند تا با پیشه هایی نظیر خرده فروشی کالاهای محلی و محصولات خود بتوانند ادامه بدهند. آنها معمولا تاتارهایی از استان نیژنی نووگورود و سیمبریسک بودند . بنابراین اجتماع مسلمانان دگربار جان تازه ای گرفت، پس در صدد برآمدند تا با انتخاب رهبری صاحب صلاحیت، اتحاد جامعه مسلمانان را حفظ نمایند. در سال 1868 فهرست اسامی افرادی که صلاحیت امامت جماعت را برای مسلمانان و مسجد داشتند را اعلام کردند. در میان آنها بدرالدین علیموف[28] به عنوان فردی صاحب نام برگزیده شد و بعدها به عنوان بنیانگذار دومین اجتماع مسلمانان مسکو شناخته شد.
با توجه به شکل گیری اجتماع مسلمانان در مناطق مختلف مسکو و معرفی اقامتگاه های آنان در فصل اول و دوم؛ فصل سوم به توضیحاتی در خصوص تاسیس مسجد و معرفی بنیانگذاران مسجد می پردازد. در این دوره منطقه و مکان مورد نظر برای ساخت بنای مسجد در خیابان ویپولزوف[29] تعیین شد. بنابراین حمایت از طرف بازرگانان تاتار و حامیان برای ساختن ساختمان مسجد جامع آغاز شد. متولیان مسجد، بازرگانان صاحب نامی همچون آکبولاتف[30] ، باقیروف[31]، حسین بابیکوف[32] و میرزا محمد واگاپوف[33] بودند که برای تامین هزینه های مالی و تاسیس مسجد تلاش میکردند. به کوشش متولیان مجوز لازم برای ساخت بنای مسجد صورت گرفت. اطلاع رسانی در خصوص ساخت این مسجد بزرگ در روزنامه « نوواستی دینیا[34]» و مجله هفتگی « زودچی[35]» منتشر شد. سرانجام در سال 1904 ساخت مسجد با سبک معماری بیزانسی، توسط معمار نیکلای ژوکوف، با ظرفیت 3000 هزار نمازگزار و با مبلغ سرمایه ای در حدود 35000 روبل آغاز شد.
در بخش سالهای پرفراز و نشیب، نویسنده به تحولاتی اشاره دارد که در میانه سالهای 1905 تا پایان سال 1938 در روسیه و مسکو رخ داده است. تحولاتی همچون انقلاب 1905 روسیه[36]، شکل گیری انجمن خیریه مسلمانان مسکو در سال 1906، معرفی رئیس و اعضای انجمن[37]، اهداف انجمن خیریه[38]، انقلاب 1917 روسیه[39]، آغاز جنگ جهانی اول، حکومت حزب کمونیست و توقف در فعالیتهای مسجد.
با مطالعه بخش مستندات کتاب، فرصتی به مخاطب دست می دهد تا آگاهی بیشتری در مورد شخصیت های تاثیرگذار در این هجرت، در شکل گیری اجتماع مسلمانان مسکو، اماکن تاریخی مسلمانان به روایت تصویر کسب نماید. در این بخش نامه ها و مکاتباتی که میان مقامات، افراد بنیان گذار، رهبران مسلمان مسجد، دست نوشته ها، مجوز و … آورده شده است.
[1] Хайретдинов Дамир Зинюрович
- [2] دِربند شهری در جنوب امپراطوری روسیه
- خانات دِربند از خانات قفقاز
[3] Цветной бульвар
[4] Хайретдинов Дамир Зинюрович
[5] Мусульманская община Москвы в XIV — начале XX вв. (2002)
[6] Ислам в Нижегородской области (2007).
[7] Краткая история ислама (2002)
[8] Хронология исламской истории: 570—1000 гг. (2000)
[9] Мудрость ислама: знакомство с жизненным опытом исламской веры. (2005)
[10] Замоскворечье
[11] Духовное управление мусульман Российской Федерации
[12] Совет муфтиев России
[13] Московская соборная мечеть
[14] Мясницкая
[15] Сущёвская
[16] Мещанский
[17] Хабибулла Акбулатов
[18] Сабирзян Бакиров
[19] Сулейман Керимов
[20] Ислам в Москве: энциклопедический словарь
[21] Старинные мечети и мусульманские объекты юга москвы
[22] Китай-город
[23] در فصل اول کتاب در مورد تاریخچه کاخ و سرای خیوه بطور مفصل سخن گفته شده است.
Двор хивинского султана ، Дворец касимовских царевичей
[24] Данияр
اسم «دانیار» برگرفته از کلمه دانا و به معنی دارنده دانش و آگاهی است. این اسم در زبان های لری، ترکی، کردی استفاده می شود. همچنین در کشورهایی مانند ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان نیز نامی آشنا است و برای اسم پسر مورد استفاده قرار می گیرد. در زبان تاتاری به دانیار «دانیال» گفته می شود.
[25] Каракуч
[26] Дом Хошаловых — Измайловых
[27] فصل دوم کتاب در خصوص شکل گیری محله های مسلمان نشین در دومین مهاجرت ، تاثیر گذاری اصلاحات دهه 1860 (لغو نظام برده داری، اصلاحات اقتصادی، آموزشی و در امپراتوری روسیه) بر جمعیت مسلمانان، زندگی آنها و معرفی رهبران، ویژگی و شیوه رهبری امام جماعت توضیحات کاملی ارائه شده است.
[28] Бадруддин Алимов
[29] Выползов переулок
خیابانی در نزدیکی مرکز شهر که مسجد جامع مسلمانان مسکو در این خیابان قرار دارد
[30] Х. Акбулатов
[31] С. Бакиров
[32] Хусаин Байбеков
[33] Мирза Мухаммед вагапов
[34] Новости дня
روزنامه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که در سال 1883 امپراطوری روسیه تاسیس شد.
[35] Зодчий
نشریه ای اجتماعی که بصورت هفتگی در سال 1904 در روسیه منتشر شده است.
[36] آغاز اعتراضات و ناآرامی های سیاسی مردم برای بهتر شدن وضعیت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی
[37] رئیس انجمن بازرگان حسین بابیکوف و اعضای انجمن میرزا اسدالله اف، زاهد شمیل و دیگر چهره های مسلمان آن دوران بودند. اعضای انجمن تا سال 1915 به 308 نفر رسید.
[38] یکی از اهداف انجمن کمک مالی به دانش آموزان و دانشجویانی بود که از توانایی مالی کمی برخوردار بودند. با کمک انجمن خیریه تعداد دانشجویان و دانش آموختگان مسلمان در مراکز آموزشی و مدارس در آن سال به 65 نفر رسید.
[39] جنبشی اعتراضی ضد امپراطوری روسیه و سرنگونی حکومت تزارها
