درباره‌ روند جمع‌آوری نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی در انستیتوی ادبیات جهان (مسکو ـ روسیه)

این مقاله با حمایت بنیاد ابن سینا ترجمه و با مشخصات زیر به چاپ رسیده است
آینه پژوهش، دوره 33، شماره 193، شماره پیاپی 193 فروردین و اردیبهشت 1401 صفحه 79-94
https://jap.isca.ac.ir/article_72873.html

 

درباره‌ روند جمع‌آوری نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی

در انستیتوی ادبیات جهان (مسکو ـ روسیه)

نویسنده: ایلیا ولادیمیرویچ زایتسف^*
مترجم: مریم قدیانلو^**؛ احمد رنجبری حیدرباغی^***

چکیده

مقاله حاضر به تاریخچه شکل‌گیری کتابخانه انستیتوی ادبیات جهانی (ИМЛИ) در دهه 30 اختصاص یافته. این کتابخانه در شهر مسکو و به مناسبت چهلمین سال فعالیت ادبی ماکسیم گورکی (۱۸۶۸ –۱۹۳۶) تشکیل شد و در ادامه نسخ خطی شرقی نیز به آن راه یافت. نویسنده در این نوشتار به شرح سرنوشت نسخ خطی نگهداری شده در این کتابخانه می پردازد و از کوچ نسخه به انستیتوی نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه (سنت پترزبورگ) و انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه (مسکو) و… پرده برمی دارد. این در حالی است که از سرنوشت بسیاری از نسخه‌های خطی شرقی (عربی، فارسی، ترکی) این کتابخانه اطلاعی در دست نیست.

کلیدواژه‌ها

انستیتوی ادبیات جهانی (ИМЛИ)، نسخ خطی شرقی، ماکسیم گورکی (۱۸۶۸ –۱۹۳۶)، آکادمی علوم روسیه

[تاریخچه شکل‌گیری کتابخانه]

هیئت رئیسه کمیته اجرایی مرکزی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در سپتامبر 1932 مصوب کرد، «به مناسبت چهلمین سال فعالیت ادبی ماکسیم گورکی»، یک مؤسسه ادبی وابسته به کمیته اجرایی مرکزی (ЦИК)، در مسکو تأسیس شود. طبق بند پنجم مصوبه مذکور، مقرر شد «یک کتابخانه مرکزی زیر نظر مؤسسه ادبی ماکسیم گورکی ایجاد گردد. در این کتابخانه می‌بایست بهترین آثار هنری ادبیات جهان ارائه شود».² در صورتجلسه مورّخ 7 اکتبر 1935 کمیته اجرایی مرکزی اتحاد جماهیر شوروی (ЦИК СССР) که در رابطه با تکمیل کتابخانه مؤسسه سامان یافته بود قید شده: «به انستیتوی ادبیات ماکسیم گورکی این حق داده شود تا آثار مرتبط با محدوده فعالیت خود را از محل نسخه‌های دوم مازاد کتابخانه‌ها و مخازن کتاب دولتی انتخاب کند».³

ایجاد بخش مخازن نسخ خطی و کتاب‌ها در سال 1935 آغاز شد. سال‌های اولی که انستیتو تأسیس شده بود، کتابخانه و در قالب آن، مخازن نسخ خطی به زبان‌های شرقی نیز شکل می‌گرفت. منابع اولیه مخازن متشکل بود از:

1. بخش اعظم منابع کتابخانه انستیتوی ادبی «کراسنایا پرافِسورا»ی سابق (حدود 12000 جلد)؛
2. کتاب‌های انستیتوی مارکس ـ انگلس ـ لنین (12000 جلد)؛
3. کتاب‌های کتابخانه شخصی پروفسور آ. ای. مالِئین؛
4. [کتاب‌های کتابخانه‌ شخصی] و. د. کامارُوا (نام خانوادگی قبل از ازدواج، ستاساوا)؛
5. [کتاب‌های کتابخانه شخصی] م. آ. ویسیلُفسکایا؛
6. [کتاب‌های کتابخانه‌ شخصی] یا. پ. پالُنسکی؛
7. [کتاب‌های کتابخانه‌ شخصی] ل. ب. مادزالِفسکی؛
8. [کتاب‌های کتابخانه شخصی] و ن. ای. سیداراف.⁴

تا سال 1939 که کتابخانه به ساختمان موزه تاریخ⁵ منتقل شد، اطلاعی از ترکیب نسخ خطی به زبان‌های عربی، فارسی و ترکی نداریم. فهرست نسخ خطی و کتب شرقی انستیتوی ادبیات جهان متعلق به سال 1939 موجود است. این لیست حاوی 107 عنوان کتاب و نسخه خطی به زبان‌های چینی، ژاپنی، عربی و فارسی است (البته تعداد واقعی آنها با احتساب شمار نسخه‌های مکرر هر اثر، بیشتر بوده). آن طور که از شواهد برمی‌آید، بخش‌های مربوط به آثار غیرروسی را متخصصان ایجاد می‌کردند. فهرست مذکور فاقد نسخ خطی عربی و ترکی بوده؛⁶ اما مشتمل بر نسخ خطی فارسی بوده است.

[نسخ خطی فارسی کتابخانه]

آثاری که ذیلا درج می‌شود در اتاق «شرق» موجود بوده (متن فهرست را عیناً بدون تغییر می‌آوریم):

«[….]

67. امیرعلی شیرنوایی، خمسه (دست‌نوشته)؛

68. بحرالاوزان، اقتباس از هفت منظومه بدرالدین کشمیری (دست‌نوشته منحصر به فرد)؛

69. فضلی، عمرنامه (دست‌نوشته) کمیاب؛

70. سعدی، گلستان (3 نسخه، نسخه اول، به شکل مجللی تزئین شده و دارای 2 صفحه⁷ با نقش و نگار منحصر به فرد است. نسخه دوم، بین سطور طلااندازی شده. نسخه سوم، فاقد تزئینات است و به خوبی نگهداری نشده)؛

71. رومی، مثنوی (2 نسخه، دست‌نوشته)؛

72. سعدی، دیوان (دست‌نوشته)؛

72. (عیناً همین شماره نوشته شده است ـ زایتسِف) بیدل، دیوان (4 نسخه که یکی از آنها، چند صفحه⁸ پرنقش و نگار دارد، دست‌نوشته)؛

73. حافظ، دیوان (2 نسخه دست‌نوشته که یکی از آنها پرنقش و نگار است و جلد ظریفی دارد)؛

74. حافظ، دیوان (2 نسخه، چاپ سنگی)؛

75. ابونصر فراهی، نصاب الصبیان (دست‌نوشته)؛

76. ناظم، یوسف و زلیخا؛

77. جامی، دیوان (دست‌نوشته)؛

78. جامی، یوسف و زلیخا (دست‌نوشته)؛

79. جامی، نفحات الانس (دست‌نوشته)؛

80. فریدالدین عطار، پندنامه (دست‌نوشته)؛

81. ندائی، فتوح الحرمین (دست‌نوشته منحصر به فرد)؛

83. (عیناً همین شماره نوشته شده است ـ زایتسِف) میرخواند، روضة الصفا.

[.….]».⁹

به این ترتیب، در سال 1939 حداقل 23 نسخه خطی فارسی در کتابخانه وجود داشته است.

جالب توجه است که در این فهرست، فقط نسخ خطی فارسی به چشم می‌خورد. به احتمال زیاد، این بدان معنی نیست که واقعاً نسخ خطی عربی و ترکی وجود نداشته، بلکه حاکی از آن است که احتمالاً انستیتو فقط متخصص زبان فارسی داشته است.

من نمی‌دانم نسخ خطی شرقی چگونه سر از کتابخانه انستیتو درآورده‌اند. خیلی احتمال دارد که برخی نسخه‌ها را خریده باشند. دولت شوروی اواخر دهه 20 و به خصوص در دهه 30، به صورت جدی شروع به فروش گنجینه‌های روسیه در حراجی‌های بین‌المللی کرده بود. در آن میان، نسخ خطی گرانبهای (لاتینی، بیزانسی) و شرقی به چشم می‌خورد.¹⁰ در سال 1931م.، اتحادیه «کتاب بین‌المللی» شوروی که به طور اختصاصی برای تجارت کتاب ایجاد شده بود، فهرست نسخ خطی شرقی را منتشر کرد.¹¹ در این فهرست که اشتباهات زیادی داشت (وجود خطا در توضیحات، نام آثار و مؤلفان و افتادگی متن‌ها بعد از مقدمه و…). آثار ارائه شده برای فروش از جمله نسخ خطی فارسی متعلق به قرون 16 تا 19 بودند (به طور کلی، شامل آثار مؤلفان بسیار معروف مانند رومی، حافظ، بیدل، جامی، سعدی، فردوسی، خواندمیر، میرخواند و … البته آثار کمیابی هم در بین آنها بوده است)؛¹²در این میان آثاری به زبان عربی (شامل نسخه‌های خطی زیادی از قرآن و جزء‌های قرآنی، ادعیه، آثار فقهی و…)¹³ و چند اثر ترکی (شامل 3 دستنویس از خمسه نوایی که بخش‌هایی از آن نسبتاً جدیدنویس هستند) نیز وجود داشت.¹⁴

این فهرست، 5 تصویر از نسخ خطی را در خود جای داده بود. من نمی‌دانم این نسخه‌های خطی از کدام کلکسیون‌ها بوده‌اند؛ به فروش رسیده‌اند یا نه؛ و سرنوشت اغلب آنها چه شده است. اما به احتمال زیاد، یکسری از نسخ خطی فارسی فهرست مذکور، همان نسخی هستند که تا سال 1939 م. در کتابخانه انستیتو ادبیات جهان بوده‌اند (مالکیت نسخ و تاریخ یادداشت‌ها گویای این است). حداقل، یکی از نسخ خطی فهرست، بدون تردید در سال 1939 در کتابخانه انستیتو ادبیات جهان نگهداری می‌شده. صحبت از منظومه فتوح الحرمین ندائی است که هم در فهرست به آن اشاره شده¹⁵ و هم در فهرست سال 1939م. با شماره 81. این اثر، توصیف منظومی است از مکه و مدینه که به تقلید از فتوح الحرمین محی‌الدین لاری (د 933ق./ 1527- 1526م.) نوشته شده. خیلی احتمال دارد نسخه خطی مندرج در فهرست سال 1931م. و فهرست سال 1939م. کتابخانه، همان نسخه شماره D717 از مجموعه انستیتو نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه با‌شد.¹⁶طبق توصیفات آ. ت. آداماوا، این نسخه با ابعاد 21.5 *31 سانتی‌متر، 30 برگ دارد و حاوی 25 نگاره است. محتمل است نهایتاً اواخر قرن 17 نوشته شده باشد؛ زیرا روی یکی از مهرهای موجود در برگ «1ر» به وضوح تاریخ 1151 ق./ 1739ـ 1738م. دیده می‌شود.¹⁷

[انتقال مخزن نسخ خطی کتابخانه به شهرهای دیگر]

در زمان جنگ کبیر میهنی، مخازن بخش نسخ خطی کتابخانه انستیتو ادبیات جهان نیز همراه با آثار مخازن دیگر، به تاشکند و بخشی هم به تُمْسک منتقل شدند. فقط کتابخانه در مسکو باقی ماند. امکان دارد بخشی از نسخ خطی شرقی این کتابخانه به تاشکند برده شده باشد. طبق صورتجلسه تنظیم‌شده به تاریخ 2 فوریه 1942 در تاشکند، 28 صندوق کتاب به آنجا فرستاده شده که در میان آنها علاوه بر کتابهای بخش‌های آثار روسی، انگلیسی ـ آمریکایی، آلمانی و فرانسوی، 7 کتاب خیلی باارزش و 1848 م. کتاب هم «از گاوصندوق طبق صورت» بوده است.¹⁸

بعد از جنگ، کتابخانه به طبقه چهارم ساختمان شماره «10/8» در میدان جدید منتقل شد. مساحت کل آن 462 مترمربع بود که 58 متر آن برای سکونت کارکنان، در اختیار هیئت مدیره انستیتو قرار گرفته بود.¹⁹ در صورتجلسه تحویل‌گرفته شده توسط جانشین موقت مدیر انستیتو، ی. و. آمبارتسوماف، از مدیر سابق کتابخانه، ای. ای. کوراپاتوا، مورّخ 12 اکتبر 1948 م. قید شده: «کتب شرقی موجود در اتاق (شامل آثار کمیاب) طبقه‌بندی شدند ولی در دسترس مراجعه‌کنندگان قرار نمی‌گیرند. در بین کادر کتابخانه، کسی نیست که به زبان‌های شرقی مسلط باشد. زمان صورت‌برداری مجدد، در رابطه با 81 کتاب شرقی نادر (عمدتاً نسخ خطی) فاقد شماره، صورتجلسه مجزایی به تاریخ 5 اوت 1948 م. تنظیم شده است (به پیوست شماره 4 مراجعه کنید)».²⁰ در نهایت تأسف باید گفت که پیوست مذکور در پرونده موجود نیست. اما از صورتجلسه مذکور معلوم می‌شود، تا سال 1948 م. کمتر از 81 کتاب خطی شرقی در کتابخانه وجود داشته و این که در زمان تحویل، کتابخانه دارای اتاق مجزایی برای کتب شرقی بوده، اما مراجعه‌کنندگان به آن دسترسی نداشتند.²¹

ساختمان کتابخانه متناسب با نیازها نبود و کاملاً مشخص بود که فضای کافی ندارد. بعدها، در صورتجلسه تحویلی کتابخانه توسط جانشین موقت مدیر، م. یا. زیوتینا، از مدیر سابق، گ. ن. آکیماف، مورخ 4 آوریل 1952 م. قید شده بود: «قسمت‌های زیادی از سقف مخازن چکه می‌کند. اوضاع بخشی از مخازن، وخیم است و به همین دلیل بخشی از مخزن آسیب دیده است».²²

[خروج نسخه های خطی از کتابخانه]

اوایل دهه 50 دیگر نشانی از نسخ خطی شرقی در گزارشات و اسناد کتابخانه انستیتو ادبیات جهان نیست. امروز فقط با فرض احتمالات می‌توان گفت چه زمانی این مجموعه بزرگ از کتابخانه خارج شده است و راه‌های طی شده [برای خروج نسخ خطی] را می‌توان مشخص کرد. اواخر سال 1952م. کتابخانه انستیتو ادبیات جهان به تابعیت اداری کتابخانه اصلی علوم اجتماعی درآمد.²³ کمی پیش از آن، انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم ایجاد شده بود. به نظر می‌رسد همان زمان فکر واگذاری کتب و نسخ خطی «بدون مشخصات»، از واحد «شرق» مؤسسه ادبیات جهان به بخش‌های دیگر آکادمی علوم به وجود آمده است. بخشی از این آثار ممکن است از سال 1949 م. به انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم منتقل شده باشد. به هر حال، در گزارش فعالیت کتابخانه طی سال‌های 1953 تا 1961م. (تنظیمی توسط مدیر آن، و. پ. پیراگُفسکایا، در تاریخ 30 نوامبر 1961م.) هیچ اشاره‌ای به نسخ خطی شرقی نمی‌شود. کتابخانه در تاریخ 1 ژانویه 1961م.، 302201 جلد کتاب داشته که 83113 جلد آن [به زبان] خارجی بوده است؛ اما در هیچ یک از بخش‌ها (ادبیات هنری، ادبیات‌شناسی، مرجع، نشریات ادواری) هیچ کتابی به زبان‌های شرقی وجود نداشته است. در سندی تأکید شده: «این کتابخانه با توجه به آنکه آثار مرتبط با تخصص آن، در سیستم آکادمی علوم و کتابخانه‌های بزرگ دیگر موجود است، به صورت کاملاً تخصصی تکمیل می‌شود… به این ترتیب می‌توان تعداد نسخه‌های برخی از آثار را کاهش داد و از برخی آثار دیگر امتناع نمود (مثلاً آثار به زبان‌های ملل شرقی)».²⁴ به نظر می‌رسد در این زمان، هیچ نسخه خطی شرقی در کتابخانه انستیتو ادبیات جهان وجود نداشته است.

سال 1972م.، 9 نسخه خطی فارسی از کتابخانه انستیتو ادبیات جهان به شعبه انستیتو شرق‌شناسی در سن‌پترزبورگ (در حال حاضر با نام انستیتو نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه فعالیت می‌کند) فرستاده شده است. در میان این آثار، 3 نسخه دیوان بیدل (2 نسخه متعلق به سال‌های 1249 و 1246 ق.)، دیوان جامی، یوسف و زلیخای او (نسخه سال 1216 ق.)، و آثاری در زمینه تصوف، فرهنگ‌نگاری و تراجم بوده است.²⁵ به احتمال زیاد، این آثار همان مواردی هستند که در فهرست سال 1939 م. تحت شماره‌های 72، 77 و 78 ثبت شده بودند.

7 نسخه خطی عربی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه هم از همان مجموعه هستند: قرآن با توضیحات فارسی، و آثاری در رابطه با فقه، صرف و نحو، فلسفه و منطق.²⁶ با وجود آنکه انتقال این آثار (در قالب یک مجموعه دیگر) به لنینگراد²⁷ ثبت شده؛ ولی در اسناد وصول مجموعه‌های مختلف، انعکاس نیافته است.²⁸

[نسخ خطی منتقل شده به انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه ــ مسکو]

بخشی از مجموعه نسخ خطی موجود در انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه در مسکو هم از کتابخانه انستیتو ادبیات جهان است. من توانستم حداقل 6 نسخه خطی دیگر را در میان مجموعه موجود در انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه (ИВ РАН) در مسکو پیدا کنم که به احتمال زیاد، زمانی جزئی از مجموعه مؤسسه ادبیات جهان بوده‌اند. با مداد روی آستر بدرقه یا صفحات اول این نسخ خطی شماره‌گذاری و نام مؤسسه انستیتو جهان به اختصار نوشته شده است. روی نسخ خطی، شماره‌های 162450ـ 162448، 162881 و 162883 درج شده است. توصیف این آثار را به ترتیب از پایین‌ترین شماره می‌آوریم:

[نسخه شماره 162448]

مجموعه‌ای بدون نام و انجامه، با ابعاد 21.5*13.5 سانتی‌متر، دارای 96 برگ، کاغذ خاکستری رنگ و خط‌دار²⁹ (ورژه) و شکننده که قسمت زیادی از آن رنگ شده است. برگهای بسیاری، با کاغذ دیگری مرمت شده است. جلد به سبک آسیای میانه: از جنس چرم که روی آن، کاغذ سبزرنگ چسبانده شده. قسمت عطف کتاب از تیماج قرمز است. دو طرف جلد با مرکب سیاه، قابی با ابعاد 20*11.5 سانتی‌متر و ترنج و 2 سرترنج رسم شده. در برگ 5 نام اختصاری مؤسسه ادبیات جهان و شماره 162448 با مداد نوشته شده است. یادداشت‌های زیادی از صاحبان بعدی اثر، روی آستر بدرقه و برگهای اول و آخر آن وجود دارد (نام مالکان و تاریخ‌ها نوشته شده است). از آن جمله در برگ «1 پ» یادداشتی درباره ظهور یک ستاره در سمت شرق آسمان و ناپدید شدن آن با طلوع آفتاب به چشم می‌خورد. این یادداشت، به صورت حرفه‌ای نوشته شده و تاریخش آغاز ذیقعده 1299 ق./ 13 سپتامبر 1882م. است.

[گزارش] محتوا:

الف) مجموعه منظوم به زبان فارسی (از آثار جامی، حافظ، ملا مُلهم، صائب، میرزا شوکت، جامی اسیر [؟]، تهرانی، واعظ، شاه عباس، ملا شیر اکمل، بیدل، ملا مشفقی، تجلی، ملارفیق و …). این مجموعه، عمدتاً شامل غزل است. چند مثنوی و چند شعر هم در قالب‌های دیگر دارد. در برگهای 12-6 اشعار داخل جدولی با ابعاد 9-8.5 * 17.5 سانتی‌متر و در 2 ستون آمده. سطور به صورت مورّب هستند و ستون‌ها به شکل‌های متفاوتی قرار گرفته‌اند. متن با مرکب سیاه نوشته شده، تعداد سطور: 13. بقیه متن، بدون جدول است و در 2 ستون نوشته شده. چند برگ آسیب دیده (در امتداد سطور جدول و خارج از آن آسیب دیدگی به صورت خرد شدن و ریختگی مشاهده می‌شود که مدت‌ها قبل به صورت جزئی با کاغذ اصلی مرمت شده است). خط: شکسته نستعلیق اواخر قرن 18. بخش اعظم متن، رنگی است (طیف‌های مختلفی از شنگرف).

ب) برگ «42 ـ 49پ» مشتمل بر متنی منثور به زبان فارسی با سبُک، بدون نام مؤلف (13 سطر در هر برگ، به صورت مورب)، با عنوان حکایت سلطان چین میرزا و کنیزان او. آغاز متن: «راویان اخبار چنین روایت مکنند که سلطان چین میرزا پادشاهی بود…».

ج) [یوسف و زلیخا] متن منثور به زبان فارسی، برگ «50 ـ 73پ» ، 13 تا 15 سطر افقی در هر برگ، بدون اشاره به نام اثر و مؤلف. آغاز متن بعد از «بسم الله»: «اما راویان اخبار و ناقلان اثار و محدثان داستان بوستان کهن و خوشه چیستان…».³⁰

در برگ «73پ» انجامه‌ای مشاهده می‌شود: کاتب: محمد یحیی، محل کتابت: شهر نَسَف، [تاریخ کتابت:] سال اسب [یونت ئیل]، ماه ذی حجه سال 1200 ق. (سپتامبر ـ اکتبر 1786م.).

د) در برگ «74 ـ 75پ» شاهد تداوم متنی منظوم بی‌آغازی هستیم. متن رکابه ندارد. آغاز متن با واژه «پایان» است. مؤلفان: بند،³¹ تجلی، میرزا بیدل.

ر) برگ «76 ـ 79پ»: متن منثور درباره [امام] جعفر صادق [علیه السلام] (ششمین امام معصوم بر اساس تعالیم شیعیان)، تعداد سطور: 13 سطر افقی در هر صفحه؛ ولی آخرین مورد به صورت مورب. آغاز متن بعد از «بسم الله»: «راویان [روایت] میکنند حضرت امام جعفر صادق رضی الله عنه…».

ز) برگ «80 ـ 93پ»: ادامه مجموعه منظوم.

[نسخه شماره 162449]

[یوسف و زلیخا[ اثری منظوم بدون نام اثر و نام مؤلف با مضمون داستان یوسف و زلیخا به زبان ترکی. نسخه خطی به شدت آسیب دیده. نسخه صفحه‌شمار ندارد. روی آستر بدرقه با مداد، نشان اختصاری انستیتو ادبیات جهان و شماره نسخه 162449 نوشته شده است. نسخه با خطوط مختلفی از جمله نسخ، نستعلیق کتابت شده که بخشی از یک دیوان است. کاغذ سفید خط‌دار (ورژه)، جلد مقوایی (قسمت‌هایی از پشت و روی جلد، آسیب دیده است). عطف کتاب از جنس پوست زمخت است.

آغاز متن بعد از «بسم الله»: «ذکر اولنماسه اول اسم الله * یرنه باشلنسه آخر اوله تباه». در انجامه ترکی، تاریخ کتابت با استفاده از واژگان نوشته شده: تاریخ ـ 897 ق. (تاریخ اتمام انشاء ـ 92/1491م.).

زیر انجامه یادداشتی به این مضمون به چشم می‌خورد: تولّد صالحه، دختر کاتب، 14 ربیع الثانی 1062 ق. (25 مارس 1652م.).

[نسخه شماره 162450]

دیوان فارسی قاسم انوار، علی بن نصیر حسینی تبریزی (837 یا 835-757 ق./1434 یا 1432-1356 م.)، شاعر فارسی‌سرای معروف که به ترکی هم شعر می‌سرود. کتابچه حاضر بدون آغاز و انجام است. نسخه حدوداً متعلق به قرن 18 م. است. جلد به سبک آسیای میانه (قرن 19)، نقش برجسته‌ای از ترنج دارد. عطف تیماج تغییر شکل یافته. با مداد، نام اختصاری انستیتو ادبیات جهان و شماره 162450 نوشته شده است. نسخه غزل‌های 7، 9 و 11 بیتی دارد. خط: نستعیق نامنظم و ریز از کاتبی کم‌تجربه و غیرحرفه‌ای. کاغذ: تیره که به دلیل قدمت و آلودگی، به شدت آسیب دیده. بعضی از برگها کهنه و برخی هم کنده شده. آثار مرمت قدیمی هم به چشم می‌خورد.³²

[نسخه شماره 162448]

کلیات عرفی، اثر محمد زین‌الدین علی شیرازی متخلص به عرفی (د: 999 ق./1590م.). نسخه به ابعاد 19.5*12.5 سانتی‌متر و دارای 283 برگ است. جلد: به سبک آسیای میانه، کل جلد از مقوایی است که روی آن تیماج قرمز چسبانده شده؛ پشت و روی جلد، کاغذ زردرنگ چسبانده شده. پشت و روی جلد، طرح برجسته ترنج با 2 سرترنج وجود دارد. صحاف: ملا عشور (مهر: عمل صحاف ملا عشور…). کاغذ: آسیای میانه، برخی برگها با رنگ‌های قرمز و آبی رنگ شده و برخی دیگر با کاغذ دیگری مرمت شده. رکابه دارد. اثرات شماره‌گذاری اصلی (؟) دیده می‌شود؛ برگهای 59 ـ 58، با اعداد 33 ـ 32 شماره‌گذاری شده‌اند. برگهای 283 ـ282 نانوشته هستند.

با مداد، یک گل رز روی آستر بدرقه نقاشی شده است. نام اختصاری انستیتو ادبیات جهان هم به همراه شماره 162881 با مداد روی صفحه دوم نوشته شده است.

برگهای «4پ، 27پ، 97پ، 109 پ و 237پ»، مشتمل بر سرلوح هستند.

برگ «4پ ـ 27»، حاوی مقدمه‌ای منثور است. آغاز متن بعد از «بسم الله»: «حدی که از نهایت شایستگی منزه از شایبه تعین و تخصص آمده…».

برگ «27پ ـ 97»: قصاید. آغاز: «بسم الله الرحمن الرحیم * موج نخست است زجر قدیم»

برگ «97پ ـ 109»: قطعه.

برگ «109پ ـ 237» : غزل‌ها. آغاز: «تحفه مرهم نگیرد خاطر افکار ما * سایه گل بر نیاید گوشه دستار ما»

برگ «237پ ـ 260»: رباعیات.

برگ «260 ـ 280پ»: ساقی‌نامه.

برگ «109»: تاریخ کتابت (؟) 1246 ق. (31-1830 م.).

مرکب سیاه، 15 سطر در هر برگ و در 2 ستون، متن داخل جدولی به ابعاد 15.5*8 سانتی‌متر قرار دارد (جدول بیرونی با جوهر آبی و جدول داخلی با طلا انجام شده است).³³

[نسخه شماره 162883]

ردایف الاشعار فخری، مجموعه‌ اشعار منتخب از دیوان چندین شاعر فارسی‌سرا که عنوان مذکور به صورت قراردادی برای آن انتخاب شده است (برگ 3).³⁴ روی برگ «3پ» با مداد، شماره‌ اموال 162883 نوشته شده و روی برگ «3ر»، قیمت (؟) 75 روبل با مداد نوشته شده است. جلد: به سبک آسیای میانه، عطف و پشت و روی جلد از تیماج سبز است. پشت و روی جلد، کاغذ قرمز چسبانده شده و نقش برجسته دارد. آستر بدرقه، نقش برجسته طلایی دارد. پشت و روی جلد، نقش برجسته زرد رنگی از ترنج با 2 سرترنج حک شده است. داخل سرترنج‌ها، مهر صحاف خورده است (عمل صحاف ملا میر عبدالحلیل³⁵1354). به احتمال زیاد، تاریخ مهر، 1304 ق. (1887/1886 م.) خوانده می‌شود. جلد به لحاظ نقش و رنگ، به جلد نسخه از دیوان نوایی که در سال 1892م. در سمرقند انجام شده، خیلی نزدیک است . این نسخه دیوان نوایی در کتابخانه عمومی دولتی تاریخ (ГПИБ) نگهداری می‌شود³⁶و مشخصات جلد آن چنین است: ابعاد 26*15 سانتی‌متر؛ ترنجی به ابعاد 7.2*5.1 سانتی‌‌متر و سرترنج‌هایی به ابعاد 2.2*1.6 سانتی‌متر، بدون نام صحاف. کاغذ: محلی به رنگ قهوه‌ای و محکم و با تراکم بالا. اندازه اوراق: 29*17 سانتی‌متر. متن، داخل جدولی به ابعاد 20.5*11.5 سانتی‌متر قرار دارد و جدول‌ها متشکل از خطوط آبی، قرمز و طلایی است.

[اسامی] شعرا:
شیخ کمال خجندی، خواجه سلیمان، مولانا طوسی، مولانا مالک باخرزی، مولانا سلطان علی نقاش (با مرکب آبی اضافه شده: متخلص به غربی،³⁷ حضرت خواجه کمال، مولانا تابعی، خواجه مونید،³⁸ مولانا شرف یزدی، مولانا عبدالرحمان جامی، فخری، امیر شامی، عبیدالله خان، مولانا شاه حسین کامی، قاضی عبدالرحمان، مولانا ابوطایر کاتب، مولانا حیرتی، میرمحمد قورجی متخلص به رامی، حافظ شیرازی، مولانا حیدر کلوج،³⁹ مولانا شهاب‌الدین لسانی، امیر شامی، مولانا محمد ابن حشام،⁴⁰ مشتاقی، مولانا سیفی، برید، حالی، اهلی، هلالی، مولانا میر بورانی عارف، شاه جهانگیر هاشمی، مولانا محوی، شیخ ابوالوجد، استاد الشعراء حکیم نزاری، امیر قاسم انوار، مولانا بنایی متخلص به حالی، خواجه کرمانی، آکهی، خواجه عصمت، شیخ آذری، ضیاء‌الدین استرآبادی، کامران، مولانا کاتبی، مولانا نادری سمرقندی، مولانا یقین کاتب، امیر احمد حاجی سمرقندی وفایی، قاضی شهاب‌الدین هندی، امیر شخیم سهیلی، خواجه حسن قندهاری، امیر خواجه کلان بیک قندهاری، مولانا سیفی بخاری، خانی، سید میرحاج انسی، مولانا عارفی، مولانا نرگسی، فغانی، مولانا جلالی رفیقی، مولانا حبیب کاشی، میرهادی مشهدی، شاه غریب میرزا، مولانا ظهوری، مولانا فریدون لوند چهارگوشه، امیر همایون، آصفی، میرزا علی نیشابوری (نویدی)، سلطان یعقوب و دیگران.⁴¹

 

خط نستعلیق، 17 سطر، مرکب سیاه، عناوین شنگرف و رنگ‌های سبز و آبی، رکابه دارد. سرلوح شامل بسمله در برگ «4پ» قابل مشاهده است (مزین به طلا و رنگ‌های آبی، قرمز و سبز). آثار مرمت دیده می‌شود (برگها با کاغذ دیگری چسبانده شده‌اند). از برگ «48پ» عناوین با مرکب سیاه (2 برگ) و حدود 50 برگ در اواخر نسخه با مرکب سبز یا مداد نگاشته شده. چند برگ آخر نسخه بدون عناوین (نسخه در این بخش کامل نشده). در برگ «165» ترقیمه وجود دارد (بدون تاریخ و بدون اشاره به محل کتابت و نام کاتب). نسخه مشتمل بر 168 برگ (برگ 168-166، نوشته نشده). نسخه خطی مذکور در آسیای میانه (سمرقند یا بخارا) و در قرن 19 (تا سال 1887م.) کتابت شده است.

[نسخه شماره 171850]

مجموعه منظوم (ازبکی)، تلخیص از دیوان‌های امیر و کامران (پسر بابر).

جلد به سبک آسیای میانه، اندازه جلد: 26.5*16 سانتی‌متر. روی مقوا، کاغذ زیتونی رنگی چسبانده شده. عطف تیماجی، طرح برجسته دو رنگی از ترنج با 2 سرترنج روی جلد وجود دارد. داخل سرترنج‌ها، مهر صحاف دیده می‌شود: ملا عوض محمد و تاریخ 1262/1846م. (عمل ملا عوض محمد صحاف 1262). گوشه‌ها و کناره‌ها، پوشش تزئینی دارند. روی آستر بدرقه، کاغذ «مرمری» چسبانده شده. برگ اول، کنده شده و برگ دوم بدون نوشته است. آغاز متن از برگ «3پ»، مقدمه (به خط نسخ) با بسمله شروع می‌شود. کاغذ آسیای میانه بدون ظرافت. تعداد برگ: 241 برگ. مقدمه بین برگ «3پ» ـ «8» کتابت شده. آغاز متن بعد از بسمله: «حمد و سپاس شکر و ستایش…».

برگ «8پ» تا «9»بدون نوشته است. در برگ «10»، مهر بیضی شکل مالک به همراه تاریخ 1322 ق. (05/1904 م.) مشاهده می‌شود: «خان عباد الله توره سید 1322».⁴² متن منظوم از برگ برگ «10پ» آغاز می‌شود. خط نستعلیق شکسته که به سختی قابل قرائت است. تعداد سطور: 13 سطر در 2 ستون. بدون صفحه عنوان. همه برگها مشتمل بر جدول است (جدول نازک آبی رنگ: 22.5*13.5 سانتی‌متر و جدول آبی رنگ با طلا: 17.5*9 سانتی‌متر). رکابه دارد. برگهای «175»، «234پ» و «241ـ239» نانوشته هستند. در انتهای متن، ترقیمه کاتب وجود ندارد؛ ولی تاریخ 1276ق. (1860 ،1859م.) درج شده است. مهر کتابخانه انستیتو ادبیات آ. م. گورکی و شماره 171850 در برگ «238» دیده می‌شود.⁴³

[نتیجه‌گیری]

به این ترتیب، می‌توان گفت تا قبل از جنگ کبیر میهنی و کمی بعد از آن، به نسبت مسکو، کلکسیون باارزشی از نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی در انستیتو ادبیات جهان نگهداری می‌شده است. احتمالاً اولین نسخ خطی، نسخه‌های اتحادیه «کتاب بین‌المللی» در اوایل دهه 30 و نسخه‌های مورد اشاره در فهرست «کتاب شرقی» تهیه شده توسط ک. چایکین به سال 1931م. بوده‌اند. آثار فارسی انستیتو ادبیات جهان در فهرست آرشیو سال 1939م. آمده است (البته به نظر می‌رسد نام همه آثار ثبت نشده است). 9 نسخه خطی از این مجموعه، سال 1972 م. در شعبه انستیتو شرق‌شناسی لنینگراد (نام فعلی، انستیتو نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه) بوده است (فقط 3 مورد، با فهرست سال 1939م. مطابقت دارد). یک نسخه منظومه فتوح الحرمین ندائی هم آنجا بوده که تاریخ وصول آن را نمی‌دانیم.7 نسخه خطی عربی متعلق به انستیتو ادبیات جهان نیز به لنینگراد منتقل شده که زمان آن هم مشخص نیست. این آثار هم در فهرست سال 1939 م. نیامده؛ اما بخشی از آنها در فهرست سال 1931م.، تنظیمی توسط ک. چایکین موجود است. و بالاخره، حداقل 6 نسخه خطی (4 نسخه فارسی و 2 نسخه ترکی) در مسکو باقی مانده که در انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه نگهداری می‌شود. سرنوشت بقیه نسخ خطی موجود در انستیتو ادبیات جهان باید مشخص شود.

 

منابع

1. آداماوا آ. ت.، «”فتوح الحرمین” محی‌الدین لاری و نسخه خطی ارمیتاژ متعلق به سال 970 ق./ 1563-1562 میلادی»، فتوح الحرمین: انتشار دست‌نوشته متعلق به قرن 16 از کلکسیون ارمیتاژ دولتی، تصحیح: پیاترُفسکی م. ب.، سن‌پترزبورگ: اسلاویا، 2011، 95ص.

Адамова А.Т. «Футух аль-харамайн» Мухйи ад-Дина Лари и эрмитажная рукопись 970 г.х./1562–1563 гг. // Обретение двух святынь. Футух аль-харамайн: Публикация рукописи XVI в. из собрания Государственного Эрмитажа / под ред. М.Б.Пио-тровского. СПб.: Славия, 2011. 95 с.

2. آکیموشکین اُ. ف. ؛ کوشِف و. و. ؛ میکلوخاـ ماکلای ن. د. ؛ موگین‌اُف آ. م. و م. آ. صلاح الدیناوا، فهرست مختصر الفبایی نسخ خطی فارسی و تاجیکی مؤسسه ملل آسیا (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی)، بخش اول، مسکو: 1964 ، 633ص.

Акимушкин О.Ф., Кушев В.В., Миклухо-Маклай Н.Д., Мугинов А.М., Салахетдинова М.А. Персидские и таджикские рукописи Института народов Азии Академии наук СССР: Краткий алфавитный каталог. М.: Наука, 1964. Ч. I. 633 с.

3. آکیموشکین اُ. ف.، «نسخ خطی جدید شعبه انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه در سن‌پترزبورگ»، شرق‌شناسی در سن‌پترزبورگ، دفتر 8، سن‌پترزبورگ: 1996، ص 167ـ188.

Акимушкин О.Ф. Новые поступления рукописей в СПб Ф ИВРАН // Петербургское востоковедение. СПб.: Петербургское востоковедение, 1996. Вып. 8. С. 167–188.

4. باتسییِوا س. م. و دیگران، فهرست مختصر نسخ خطی عربی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم، بخش 1، تصحیح: آ. ب. خالیداف، مسکو: 1986، 526ص.

[Бациева С.М. и др.], Арабские рукописи Института востоковедения АН: Краткий каталог / под ред. А.Б.Халидова. М.: Наука, 1986. Ч. 1. 526 с.

5. بِرکاف پ. ن.، تاریخ کتاب‌دوستی در شوروی (1967-1917)، مسکو: 1971، 256ص.

Берков П.Н. История советского библиофильства (1917–1967). М.: Книга, 1971. 256 с.

6. وزدُرناف گ.، «نسخ خطی اسلاو [در مجموعه] فِکولا»، میراث ما، 1991، ش6، ص 139ـ141 .

Вздорнов Г. Славянские рукописи Фекулы // Наше наследие. 1991. № VI. C. 139–141.

7. [بی نام،] فهرست نسخ خطی شرقی (فارسی، عربی، ترکی)، مسکو: 1931، 28ص.

Восточные рукописи. Персидские, арабские, турецкие: Каталог. [М.], 1931. 28 с.

8. دمیترییِوا ل. و.، «نسخ خطی ترکی کلکسیون «سری جدید» از مجموعه کتابخانه عمومی دولتی م. ی. سالتیکُف ـ شیدرین»، مجموعه شرقی، دفتر سوم، مسکو، 1972.

Дмитриева Л.В. Тюркские рукописи коллекции «новая серия» собрания Государственной публичной библиотеки им. М.Е.Салтыкова-Щедрина // Восточный сборник. М.: Главная редакция восточной лит., 1972. Вып. 3.

9. دمیترییِوا ل. و.، فهرست نسخ خطی ترکی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو: 2002، 616ص.

Дмитриева Л.В. Каталог тюркских рукописей Института востоковедения Российской Академии наук. М.: Восточная лит., 2002. 616 с.

10. ای. و. زایتسِف، «نسخ خطی ترکی موجود در کتابخانه عمومی دولتی تاریخ»، آرشیو شرقی، مسکو: 2001،

Зайцев И.В. Тюркские рукописи в Государственной публичной исторической библиотеке // Восточный архив. М., 2001. № 6–7. С. 110–114.

11. زایتسِف ای. و.، نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی بخش کتب و نسخ خطی کمیاب در کتابخانه علمی دانشگاه دولتی مسکو، مسکو: رودامینو، 2006، 158ص.

Зайцев И.В. Арабские, персидские и тюркские рукописи Отдела редких книг и рукописей Научной библиотеки Московского государственного университета. М.: Рудомино, 2006. 158 с.

12. زایتسِف ای. و.، «کتاب خطی اسلامی از مجموعه مسکو»، نسخه‌های خطی در مجموعه‌های مسکو (موزه دولتی تاریخ، 17 اوت تا 20 سپتامبر 2004: کاتالوگ نمایشگاه)، مسکو: 2004.

Зайцев И.В. Исламская рукописная книга из московских собраний / Islamic Manuscripts in Moscow Collections. Государственный исторический музей, 17 августа — 20 сентября 2004 г.: Каталог выставки. М., 2004.

13. [بی نام،] فهرست نسخ خطی فارسی و تاجیکی کتابخانه عمومی دولتی م. ی. سالتیکُف ـ شیدرین، دفتر اول، لنین‌گراد: 1988،

Персидские и таджикские рукописи Государственной публичной библиотеки им. М.Е.Салтыкова-Щедрина: Каталог. Л., 1988. Вып. 1. 254 с.

14. سلیمانُف خ. س.، «مجموعه‌های نسخ خطی هند»، شناخت زبان ترکی در دوران شوروی، 1980.

Сулейманов Х.С. По рукописным собраниям Индии // Советская тюркология. 1980.

15. [بی نام،] فهرس المخطوطات الفارسیة (القسم الثانی)، القاهرة، مطبعة دارالکتب، 1967.

Фихрис ал-махтутат ал-фарсийа. Кысм ас-сани. Ал-Кахира, 1967 (на арабском языке).

16. [بی نام،] نسخ خطی عربی، ترکی و فارسی کتابخانه دانشگاه براتیسلاوا، براتیسلاوا: کتاب دانشگاه ، 1961، 550 ص.

Arabische, Türkische und Persische Handschriften der Universitätsbibliothek in Bratislava. Bratislava: Universitätsbibl., 1961. 550 p.

17. ریشار، فرانسیس، فهرست کتب خطی فارسی (جلد اول: مخزن قدیمی)، پاریس، 1989، 820 ص.

Bibliotheque Nationale. Département des Manuscrits. Catalogue des Manuscrits Persans. I. Ancien Fonds. Par Francis Richard. P., 1989. 820 p.

18. کشاورز ، ف.آ.، فهرست توصیفی و تحلیلی نسخ خطی فارسی در کتابخانه انستیتو ولکام برای تاریخ پزشکی، لندن: انستیتو ولکام برای تاریخ پزشکی ، 1986، 705ص.

Keshavarz F.A., Descriptive and Analytical Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the Wellcome Institute for the History of Medicine. London: The Wellcome Institute for History of Medicine,1986. 705 s.

 

---

پاورقی‌ها
1. این مقاله در چارچوب پروژه‌ بنیاد علمی علوم انسانی روسیه با عنوان «توصیف نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه» نوشته شده است (پروژه‌ شماره‌ 01020-31-12؛ سرپرست: ای. و. زایتسِف). مقاله حاضر در مجله استودیا لیتراروم، شماره 1و 2، سال 2016، ص 396ـ 408 به چاپ رسیده است. مشخصات چاپی مقاله چنین است:

 

Зайцев И.В. К истории собрания арабских, персидских и турецких рукописей Института мировой литературы // Studia Litterarum. 2016. №1-2.

گفتنی است ترجمه فارسی و انتشار این مقاله در چارچوب پروژه‌ «گنجینه‌های نسخ خطی اسلامی در روسیه» با حمایت بنیاد ابن سینا (مسکو ـ روسیه) صورت گرفته است.

* دکترای علوم تاریخی، سرپرست موقت مؤسسه اطلاعات علمی علوم اجتماعی آکادمی علوم روسیه، مسکو، روسیه. ilyaaugust@yandex.ru

** دکترای زبان روسی از انستیتو دولتی زبان روسی پوشکین (مسکو)، تهران، ایران. m.ghadianlou@yandex.ru

*** دانشجوی دکتری فلسفه دین و دین‌پژوهی در انستیتوی فلسفه (وابسته به آکادمی علوم روسیه)، مسکو، روسیه. a.r.heydarbaqi@gmail.com

2. آرشیو آکادمی علوم روسیه، مخزن 397، فهرست 1 (1947-1932)، شماره 1 (منابع مرجع، مصوبات دولت)، برگ 1.

3. همان، برگ 26.

4. آرشیو آکادمی علوم روسیه، مخزن 397، فهرست 1 (1993ـ1932)، شماره 515 (بررسی وضعیت کنونی کتابخانه مؤسسه ادبیات جهان و برخی گزارشات درباره فعالیت کتابخانه طی سال‌های 1953 تا 1961 (30 نوامبر 1961))، برگ 4. این گزارش توسط و. پ. پیرُگافسکایا، کتابشناس ارشد و مدیر کتابخانه، تنظیم شده است.

5. آرشیو آکادمی علوم روسیه، مخزن 397، فهرست 1 (1993ـ1932)، شماره 34 (گزارش فعالیت‌های علمی ـ تحقیقاتی کتابخانه مؤسسه در سال 1939)، برگ 1.

6. دیوان‌های ابونواس، مُتَنَبّی، ابو سلمان، ابوالعتاهیه و … و همچنین مقامات حریری و همدانی که به آنها اشاره شده، به احتمال زیاد چاپی بوده‌اند.

7. در اصل مقاله از واژه «صفحه» استفاده شده و نه «برگ» (مترجمان)

8. در اصل مقاله از واژه «صفحه» استفاده شده و نه «برگ» (مترجمان)

9. آرشیو آکادمی علوم روسیه، مخزن 397، فهرست 1 (1993-1932)، شماره 34 (گزارش فعالیت‌های علمی ـ تحقیقاتی کتابخانه مؤسسه در سال 1939)، برگ 55 پ ـ 56.

10. رک: وزدُرناف، «نسخ خطی اسلاو [در مجموعه] فِکولا»، میراث ما، 1991، ش6، ص 140.

11. بِرکاف، تاریخ کتاب‌دوستی در شوروی (1967-1917)، مسکو: 1971. ص 74. با توجه به منابع دیگر، «کتاب بین‌المللی»، فهرست نسخ خطی شرقی (دفتر دوم: فهرست آثار قدیمی، ش64) را در سال 1935 منتشر کرده است. مراجعه کنید به: وزدُرناف، «نسخ خطی اسلاو [در مجموعه] فِکولا»، ص 144، توضیحات 6.

12. رک: فهرست نسخ خطی شرقی (فارسی، عربی، ترکی)، مسکو: 1931، ص 14-3. با خواندن فهرست مذکور این تصور شکل می‌گیرد که متن فهرست، متن یک توصیف علمی تخصصی مختصر است که به شدت ناقص است؛ متنی مستند به برگه‌دان‌های مخازن جهانی که به آغاز متن و غیره اشاره می‌کند. احتمال دارد کسانی که این فهرست را تهیه کرده‌اند، فهرست آماده یک مجموعه یا چند مجموعه را مورد استفاده قرار داده (به طور مثال، برگه‌دان کتابخانه مؤسسه لازارفسکی) یا از مشاوره‌های یک کارشناس خوب بهره برده‌اند. به گفته اُ. ف. آکیموشکین، این فهرست توسط ک. ای. چایکین ایرانشناس تهیه شده است (برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به: آکیموشکین و دیگران، فهرست مختصر الفبایی نسخ خطی فارسی و تاجیکی مؤسسه ملل آسیا (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی)، بخش اول، مسکو: 1964، ص 616).

13. فهرست نسخ خطی شرقی (فارسی، عربی، ترکی)، ص 26-15.

14. همان، ص 28-27.

15. همان، ص 6.

16. آکیموشکین و دیگران، فهرست مختصر الفبایی نسخ خطی فارسی و تاجیکی مؤسسه ملل آسیا (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی)، بخش اول، مسکو: 1964، ص 626؛ آداماوا.، «”فتوح الحرمین” محی‌الدین لاری و نسخه خطی ارمیتاژ متعلق به سال 970 ق./ 1563-1562 م.»، فتوح الحرمین: انتشار دست‌نوشته متعلق به قرن 16 از کلکسیون ارمیتاژ دولتی، تصحیح: پیاترُفسکی م. ب.، سن‌پترزبورگ: 2011، ص 43.

17. آداماوا.، «”فتوح الحرمین” محی‌الدین لاری و نسخه خطی ارمیتاژ متعلق به سال 970 ق./ 1563-1562 م.»، ص 43.

18. آرشیو آکادمی علوم روسیه، مخزن 397، فهرست 1 (1993-1932)، شماره 113 (فهرست‌های منابع علمی مؤسسه و صورتجلسات بررسی آنها)، ص 19. کار در 22 ژانویه 1942 آغاز و در 27 مارس همان سال به اتمام رسید.

19. همان، شماره 170 (صورتجلسه تحویل کتابخانه مؤسسه توسط جانشین موقت مدیر مؤسسه، ی. و. آمبارتسوماف، از مدیر قبلی کتابخانه، ای. ای. کوراپاتوا)، ص 1. صورتجلسه مورخ 12 اکتبر 1948.

20. همان، ص 2.

21. آرشیو آکادمی علوم روسیه، مخزن 397، فهرست 1 (1993-1932)، شماره 170 (صورتجلسه تحویل کتابخانه مؤسسه توسط جانشین موقت مدیر مؤسسه، ی. و. آمبارتسوماف، از مدیر سابق کتابخانه، ای. ای. کوراپاتوا)، ص 6، صورتجلسه مورخ 12 اکتبر 1948.

22. همان، شماره 261، ص 2.

23. همان، شماره 515، ص 3.

24. همان، شماره 515، ص4 و 5.

25. برای توضیحات بیشتر مراجعه کنید به: آکیموشکین، «نسخ خطی جدید شعبه انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه در سن‌پترزبورگ»، شرق‌شناسی در سن‌پترزبورگ، دفتر 8، سن‌پترزبورگ: 1996، ص 168.

26. فهرست مختصر نسخ خطی عربی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم، تصحیح: آ. ب. خالیداف. بخش 1، مسکو: 1986، ص 517 (شماره 10698)، 519 (شماره‌های 10733، 10735، 10775، 10776، 10778، 10779، 10786، 10787، 10752، 10756، 10753، 10759، 10751، 10772).

27. سنت پترزبورگ دومین شهر بزرگ روسیه، پس از مسکو، محسوب می‌شود. این شهر در ۱۶ می ۱۷۰۳ میلادی توسط پتر اول بنا شد و در سال‌های ۱۷۱۲ تا ۱۹۱۸ پایتخت روسیه بود. این شهر که از زمان تأسیس خود در بیش از ۳۰۰ سال به نام‌های سنت پترزبورگ، پتروگراد و لنینگراد شهرت داشت که پس از شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی به لنینگراد و نهایتا در سال 1991 و پس از فروپاشی شوروی به نام اولیه خود تغییر کرد.

28. فهرست مختصر نسخ خطی عربی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم، ص 200 و 204.

29. نوعی کاغذ خط‌دار که به فرانسوی ورژه نامیده می‌شود.

30. مراجعه کنید به نسخه ترکی با همان آغاز: دمیترییِوا، فهرست نسخ خطی ترکی انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو: 2002، ص 464، شماره 2019 و … .

31. به نظر می رسد که تخلص شاعر بنده باشد. برای قطعیت نیازمند مراجعه به نسخه است. (مترجمان)

32. برای اطلاع از دست‌نوشته‌های این اثر رک: نسخ خطی عربی، ترکی و فارسی کتابخانه دانشگاه براتیسلاوا، براتیسلاوا، کتاب دانشگاه، 1961، ص 408ـ409، شماره 560؛ فهرست مختصر الفبایی نسخ خطی فارسی و تاجیکی مؤسسه ملل آسیا (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی)، ص 221، شماره‌های 1597ـ1599؛ ریشار، فرانسیس، فهرست کتب خطی فارسی (جلد اول: مخزن قدیمی)، پاریس، 1989، ص 230، شماره 233؛ ص 354، شماره 353. در بین نسخ خطی فارسی مسکو، من از 2 نسخه دیگر دیوان قاسمی [؟] هم خبر دارم: یکی از آنها جزو نسخ خطی فارسی کتابخانه علمی دانشگاه دولتی مسکو (رک: زایتسِف، نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی بخش کتب و نسخ خطی کمیاب در کتابخانه علمی دانشگاه دولتی مسکو، مسکو: 2006، ص68-66) و دیگری جزو مجموعه فارسی کتابخانه عمومی دولتی تاریخ است (رک: «کتاب خطی اسلامی از مجموعه مسکو»، نسخه‌های خطی در مجموعه‌های مسکو (موزه دولتی تاریخ، 17 اوت تا 20 سپتامبر 2004: کاتالوگ نمایشگاه)، تهیه و تنظیم: ای. و. زایتسِف، مسکو: 2004، ص 25، شماره 28؛ نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی بخش کتب و نسخ خطی کمیاب در کتابخانه علمی دانشگاه دولتی مسکو، ص 68).

33. برای اطلاع از دست‌نوشته‌های این اثر رک: نسخ خطی عربی، ترکی و فارسی کتابخانه دانشگاه براتیسلاوا، براتیسلاوا: کتاب دانشگاه ، 1961، ص 410، شماره 563؛ فهرست مختصر الفبایی نسخ خطی فارسی و تاجیکی مؤسسه ملل آسیا (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی)، ص453-452، شماره‌های 3461-3457؛ فهرس المخطوطات الفارسیة (القسم الثانی)، القاهره، 1967، ص 70، شماره 1830؛ کشاورز ، ف.آ.، فهرست توصیفی و تحلیلی نسخ خطی فارسی در کتابخانه انستیتو ولکام برای تاریخ پزشکی، لندن: انستیتو ولکام برای تاریخ پزشکی ، 1986، ص 584ـ585 ، شماره 405 (فقط قصاید)؛ فهرست نسخ خطی فارسی و تاجیکی کتابخانه عمومی دولتی م. ی. سالتیکُف ـ شیدرین، چاپ اول، لنین‌گراد: 1988، ص 195، شماره 543 (آسیب دیده)؛ ریشار، فرانسیس، فهرست کتب خطی فارسی (جلد اول: مخزن قدیمی)، پاریس، 1989، ص 318، شماره 314.

34. گردآورنده این مجموعه محمد بن محمد امیر فخری هروی است و در جای جای همین مجموعه اشعار خود را هم ذیل عنوان «لجامعه» آورده. نام اصلی این اثر تحفة الحبیب است ولی عنوان ردایف الاشعار شهرت بیشتری دارد. این اثر مشتمل بر مجموعه غزلهایی است که شاعران به استقبال از یکدیگر سروده‌اند که در این اثر به ترتیب الفبایی تنظیم شده. ارزش این سفینه عبارت در اشتمال بر اشعار شاعرانی که شعر اندکی از آنها وجود دارد یا دیوانهایشان در دست نیست. فخرى این سفینه را در سال 929 ق. به نام خواجه کریم الدین حبیب الله ساوجى وزیر دورمش خان در هرات تألیف کرد (مترجمان)

35. با توجه به اینکه نویسنده مقاله در نقطه گذاری عبارت اهمال کرده احتمال هر دو گزینه عبد الخلیل / الجلیل وجود دارد. (مترجمان)

36. ای. و. زایتسِف.، «نسخ خطی ترکی موجود در کتابخانه عمومی دولتی تاریخ»، آرشیو شرقی، مسکو: 2001، شماره 7-6، صفحه 111.

37. ضبط صحیح تخلص شاعر با مراجعه به نسخه «غربتی» است (مترجمان)

38. صورت درست تخلص این شاعر «مؤید» است (مترجمان)

39. وی مولانا حیدر کلوچ هروی (م. 959ق.) معروف به حیدر کلوچه پز از شاعران اواخر قرن نهم و اوائل قرن دهم هجری است که نخست در هرات نان کلوچه می‏پخت. (مترجمان)

40. این شاعر باید شمس الدین محمدبن حسام الدین خوسفی (م. ۸۷۵ ق.) که در اصل مقاله به صورت نادرست ثبت شده (مترجمان)

41 . همان طور که نویسنده مقاله هم اشاره کرده شمار شاعران در این مجموعه بیش از اینهاست و بنابراین این سیاهه نام همه شاعران را در برنمی‌گیرد. نویسنده در خوانش اسامی و تخلص شاعران دچار خطا شده که تا حد امکان در پاورقی به شکل صحیح آنها اشاره شد. (مترجمان)

42. پسر خان خیوه، محمد رحیم دوم.

43. در رابطه با نسخ خطی دیوان‌های ازبکی امیر ر.ک: ل. و. دمیترییِوا. «نسخ خطی ترکی کلکسیون «سری جدید» از مجموعه کتابخانه عمومی دولتی م. ی. سالتیکُف ـ شیدرین» مجموعه شرقی، دفتر سوم: مسکو: 1972، ص 80 و در رابطه با نسخ خطی اشعار کامران ر.ک: خ. س. سلیمانُف، «مجموعه‌های نسخ خطی هند»، شناخت زبان ترکی در دوران شوروی، 1980، ص 72 (مجموعه او به همراه دیوان ترکمنی بایرام خان، قرن 16).